پنج سوره از سوره هاى قرآن مجید، با «حمد» پروردگار شروع مى شود، که در سه سوره آن حمد و ستایش خداوند، به خاطر آفرینش آسمان و زمین و موجودات دیگر است (سوره سبأ، سوره فاطر، و سوره انعام).
و در یک سوره، (سوره کهف) این حمد و ستایش به خاطر نزول قرآن بر قلب پاک پیامبر(صلى الله علیه وآله) مى باشد.
در حالى که در سوره «حمد» تعبیر جامعى شده، که همه این امور را در بر مى گیرد: «الحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
به هر حال، سخن در آغاز سوره «سبأ» از حمد و ستایش خدا است، به خاطر مالکیت و حاکمیت او در دنیا و آخرت، مى فرماید: «حمد مخصوص خداوندى است، که تمام آنچه در آسمانها و زمین است از آن او است» (الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى لَهُ ما فِى السَّماواتِ وَ ما فِى الْأَرْضِ).
«و نیز حمد و سپاس براى او در سراى آخرت است» (وَ لَهُ الْحَمْدُ فِى الْآخِرَةِ) .
به این ترتیب، حاکمیت و مالکیت هر دو جهان، از آن او است، هر نعمتى، هر موهبتى، هر فایده و برکتى، و هر خلقت موزون، شگرف و عجیبى، همه تعلق به ذات پاک او دارد، و به همین دلیل «حمد» که حقیقتش، ستایش به خاطر «کارهاى نیک اختیارى» است، همه به او باز مى گردد، و اگر مخلوقاتى نیز شایسته حمد و ستایش اند، آنها نیز، پرتوى از وجود او، و شعاعى از افعال و صفات او هستند.
بنابراین، هر کس در این عالم، مدح و ستایش از چیزى کند، این حمد و ستایش، سرانجام به ذات پاک او بر مى گردد، و به گفته شاعر:
به جهان خرّم از آنم که جهان خرّم از اوست *** عاشقم بر همه عالم، که همه عالم از او است
و در پایان آیه مى افزاید: «او حکیم و خبیر است» (وَ هُوَ الْحَکِیمُ الْخَبِیرُ).
 بر اساس حکمت بالغه اوست که، این نظام عجیب، بر جهان حکومت مى کند، و بر اساس علم و آگاهى اوست که، هر چیز به جاى خود قرار گرفته، و هر موجودى آنچه را که نیاز دارد، در اختیار دارد.
در این که: منظور از «حمد و ستایش» خداوند در آخرت چیست؟ مفسران گفتگو بسیار کرده اند:
بعضى گفته اند: گر چه سراى آخرت دار تکلیف نیست، اما بندگان خدا عاشقانه در آنجا او را مى ستایند، و حمد مى کنند، و از حمد و ستایش او لذت مى برند!
بعضى دیگر گفته اند: بهشتیان او را به خاطر فضلش، حمد مى کنند و دوزخیان، به خاطر عدلش!
گاه گفته مى شود: انسانهائى که در این دنیا هستند به خاطر وجود حجابهاى مختلف بر قلب و فکرشان، غالباً حمد خالص ندارند، اما در قیامت که همه حجابها بر چیده مى شود، و به مصداق: المُلْکُ یَوْمَئِذ لِلّهِ: «مالکیت خداوند بر پهنه هستى» بر همگان آشکار مى شود، همگى با خلوص نیت کامل، زبان به حمد و ستایش او مى گشایند.
و نیز در این جهان ممکن است، انسانها غافل شوند، و موجوداتى را مستقل از ذات خداوند پندارند و آنها را ستایش کنند، اما در آنجا که ارتباط همگى به ذات پاک او همچون شعاع آفتاب به قرص خورشید، آشکار مى گردد، کسى جز او را ستایش نخواهد کرد.
از همه اینها که بگذریم، در قرآن مجید کراراً آمده است: «بهشتیان» در آنجا خدا را حمد مى گویند: وَ آخِرُ دَعْواهُمْ أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ: «آخرین سخن بهشتیان این است: مى گویند: حمد براى خدائى است که پروردگار  جهانیان است».(1)
در جاى دیگر مى خوانیم: هنگامى که مؤمنان وارد باغهاى بهشت جاویدان مى شوند، «مى گویند: شکر براى خداوندى است که اندوه را از ما بر طرف ساخت» (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِى أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ).(2)
این حمد، نه تنها از زبان انسانها و فرشتگان است، که از تمام ذرات جهان هستى نیز، زمزمه حمد و تسبیح او، به گوش هوش مى رسد، هیچ موجودى نیست جز این که: حمد و تسبیح او مى گوید.

آیه بعد، به شرح گوشه اى از علم بى پایان پروردگار ـ به تناسب توصیف خداوند به «حکیم» و «خبیر» در آیه گذشته ـ پرداخته، چنین مى گوید: آنچه در زمین فرو مى رود و آنچه از آن خارج مى شود را مى داند» (یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِى الْأَرْضِ وَ ما یَخْرُجُ مِنْها).
آرى، او از تمام قطرات باران، و امواج سیلاب که در اعماق زمین فرو مى روند، و به طبقه نفوذ ناپذیر مى رسند، و در آنجا متمرکز، و براى انسانها ذخیره مى شوند، آگاه است.
او از دانه هاى گیاهان که با کمک باد، یا حشرات در پهنه زمین پراکنده مى شوند، و در زمین فرو مى روند، و روزى به درخت سر سبز یا گیاه پر طراوتى تبدیل مى گردند، با خبر است.
از ریشه هاى درختان، به هنگامى که در جستجوى آب و غذا به اعماق زمین پیشروى مى کنند.
 از امواج الکتریسته، از گازهاى مختلف و ذرات هوا که به داخل زمین نفوذ مى کنند، از جاندارانى که در زمین فرو مى روند، و به آن حیات مى بخشند، و نیز از گنجها و دفینه ها، اجساد مردگان، اعم از انسانها و غیر انسانها که در این زمین گسترده، دفن مى شوند، آرى، از همه اینها با خبر است.
همچنین، از گیاهانى که از زمین خارج مى شوند، از انسانها که از آن بر خاسته اند، از چشمه هائى که از آن مى جوشد، از گازهائى که از آن برمى خیزد، از آتشفشانهائى که از آن زبانه مى کشد، و از حشراتى که در درون زمین لانه دارند، و از آن سر بر مى دارند، و خلاصه، از تمام موجوداتى که از اعماق زمین بیرون مى ریزند، اعم از آنچه ما مى دانیم و نمى دانیم، او از همه آنها مطلع و آگاه است. آن گاه مى افزاید: «او از آنچه از آسمان نازل مى شود و یا به آسمان بالا مى رود با خبر است» (وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما یَعْرُجُ فِیها).
از دانه هاى باران، از اشعه حیات بخش خورشید، از امواج نیرومند وحى و شرایع آسمانى، از فرشتگانى که براى ابلاغ رسالت، یا انجام مأموریتهاى دیگر، به زمین نزول مى کنند، از اشعه کیهانى که از ماوراء جو به زمین نازل مى شود، از شهابها و سنگریزه هاى سرگردان فضا، که به سوى زمین جذب مى شوند، او از همه اینها مطلع است.
و نیز از اعمال عباد، که به آسمان عروج مى کند، از فرشتگانى که پس از اداى رسالت خود، به آسمان باز مى گردند، از شیاطینى که براى استراق سمع به آسمانها مى روند، از شاخه هاى درختان برومندى که سر به آسمان بر مى کشد، از بخارهائى که از دریا، برمى خیزد و بر فراز آسمان ابرها را تشکیل مى دهد، از آهى که از دل مظلومى برمى خیزد و به آسمان صعود مى کند، آرى از همه اینها آگاه است.
آیا هیچ کس جز او از این امور آگاهى دارد؟ آیا علم همه دانشمندان بشر به گوشه اى از این معلومات، احاطه پیدا مى کند؟!
و در پایان مى افزاید: «او رحیم و غفور، مهربان و آمرزنده است» (وَ هُوَ الرَّحِیمُ الْغَفُورُ).
توصیف خداوند، بر این دو وصف ـ در اینجا ـ یا به خاطر آنست که در میان امورى که به آسمان عروج مى کند، اعمال بندگان و ارواح آنهاست، و اوست که آنها را زیر پوشش رحمت و مغفرتش قرار مى دهد.
یا به خاطر این که، نزول برکات و مواهب آسمانى، مولود رحمت اوست، و اعمال صالحى که از بندگان به مقتضاى «وَ الْعَمَلُ الصّالِحُ یَرْفَعُهُ»(3) بالا مى رود، مشمول غفران او مى باشد.
یا این که: آنها که شکر این نعمتها را به جا مى آورند، مشمول رحمتند، و آنها که مقصرند، اگر از حدّ نگذرانند، مشمول مغفرت.
خلاصه این که: آیه فوق در تمام ابعادش، معنى وسیع و گسترده اى دارد، و نباید آن را در یک جهت محدود کرد.

1 ـ یونس، آیه 10.
2 ـ فاطر، آیه 34.
3 ـ فاطر، 10.