1. پاسخ دندان شکن شیطان به پیروانش
گرچه کلمه «شیطان» مفهوم وسیعى دارد که شامل همه طاغیان و وسوسه گران جنّ و انس مى شود، با قرائنى که در این آیه و آیات قبل وجود دارد مسلّماً منظور در اینجا شخص ابلیس است که سرکرده شیاطین محسوب مى شود. ازاین رو همه مفسّران نیز همین تفسیر را انتخاب کرده اند.(1)
از این آیه به خوبى استفاده مى شود که وسوسه هاى شیطان هرگز اختیار و آزادى اراده را از انسان نمى گیرد، بلکه او دعوت کننده اى بیش نیست و این انسان ها هستند که با اراده خود، دعوت او را مى پذیرند; منتهى ممکن است زمینه هاى قبلى و مداومت بر کار خلاف، وضع انسان را به جایى برساند که یک نوع حالت سلب اختیار در برابر وسوسه ها در وجود او پیدا شود، همان گونه که در بعضى از معتادان نسبت به موادّ مخدر مشاهده مى کنیم. ولى مى دانیم چون سبب این نیز حالت اختیارى بوده، نتیجه آن هر چه باشد باز اختیارى محسوب مى شود.
در آیه 100 سوره نحل مى فرماید: إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِینَ هُمْ بِهِ مُشْرِکُونَ: «تسلّط شیطان تنها بر کسانى است که ولایت و سرپرستى او را نسبت به خود پذیرفته اند و آنها که او را شریک خداوند در مسأله اطاعت قرار داده اند».
به این ترتیب شیطان پاسخ دندان شکنى به همه کسانى که گناهان خود را به گردن او مى اندازند و او را عامل انحرافات خویش مى شمرند و به او لعنت مى فرستند مى دهد و این طرز منطق عوامانه را که گروهى از گناهکاران براى تبرئه خویش دارند مى کوبد.
در حقیقت سلطان حقیقى بر انسان، اراده و عمل اوست و نه چیز دیگر.
2. شیطان چگونه این توانایى را دارد که در آن محضر بزرگ با همه پیروان خود تماس پیدا کند و آنها را به باد ملامت و شماتت بگیرد؟
این پرسشى است که در اینجا مطرح شده است.
پاسخ آن این است که مسلّماً این توانایى را خداوند به او مى دهد و این درواقع یک نوع مجازات روانى براى پیروان شیطان است و اخطارى است به همه پویندگان راه او در این جهان که پایان کار خود و رهبر خویش را از هم اکنون ببینند. به هر حال خداوند وسیله این ارتباط را میان شیطان و پیروانش به نحوى فراهم مى کند.
جالب اینکه این نوع برخورد منحصر به شیطان و پیروانش در قیامت نیست، تمام پیشوایان گمراهى در این جهان نیز همین برنامه را دارند; دست پیروان خود را ـ البتّه با موافقت خودشان ـ مى گیرند و به میان امواج بلاها و بدبختى ها مى کشانند و هنگامى که دیدند اوضاع بد است آنها را رها کرده و مى روند. حتّى از آنها بیزارى مى جویند و به ملامتشان مى پردازند و به اصطلاح آنها را به خسران دنیا و آخرت گرفتار مى سازند.
3. «مُصرخ» از مادّه «إصراخ» در اصل از «صَرخ» به معنى فریاد کشیدن براى طلب کمک آمده است. بنابراین «مصرخ» به معنى فریادرس است و «مستصرخ» به معنى کسى که فریادرسى مى خواهد.
4. منظور از شریک قرار دادن شیطان در آیه فوق شرک اطاعت است نه شرک عبادت.
5. در اینکه جمله إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ دنباله سخنان شیطان است یا جمله مستقلّى است از ناحیه پروردگار، در میان مفسّران گفتوگوست امّا بیشتر چنین به نظر مى رسد که جمله مستقلّى است از طرف خداوند که در پایان گفتوگوى شیطان با پیروانش به عنوان یک درس آموزنده فرموده است.
*
به دنبال بیان حال جبّاران عنید و بى ایمان و سرنوشت دردناک آنها، در آخرین آیه مورد بحث به ذکر حال مؤمنان و سرانجام آنها پرداخته مى گوید: «و کسانى را که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند به باغ هاى بهشت وارد مى کنند; باغ هایى که نهرها از پاى درختانش جارى است» (وَ أُدْخِلَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّات تَجْرِى مِنْ تَحْتِهَا الاْنْهَارُ).
«به اذن پروردگارشان جاودانه در آن مى مانند» (خَالِدِینَ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ).
«وتحیّت آنان در آن، سلام است» (تَحِیَّتُهُمْ فِیهَا سَلاَمٌ).
«تحیّت» در اصل از مادّه «حیات»، به معنى دعا براى سلامتى افراد و هر خوشامدگویى و سلام و دعایى است که در آغاز ملاقات گفته مى شود.
بعضى از مفسّران گفته اند: «تحیّت» در آیه فوق خوشامد و درودى است که خداوند به افراد باایمان مى فرستد و آنان را با نعمت سلامت قرین مى سازد; سلامت از هر ناراحتى و گزند روحى و جسمى (بنابراین «تحیَّتُهُم» اضافه به مفعول شده و فاعل آن خداست).
و برخى گفته اند: منظور در اینجا تحیّتى است که مؤمنان به یکدیگر مى گویند یا فرشتگان به آنها مى گویند.
به هر حال، کلمه «سلام» که به طور مطلق گفته شده، مفهومش آن چنان وسیع است که هر سلامتى را از هر ناراحتى و گزند روحى و جسمى شامل مى گردد.(2)
 

1 . براى توضیح بیشتر درباره معنى «شیطان» در قرآن به آیات 34 ـ 36 سوره بقره مراجعه فرمایید.
2 . درباره سلام وتحیّت در ذیل آیه 86 سوره نساء به بعد مشروحاً بحث کردیم.