1. نخستین سؤالى که در زمینه این آیه پیش مى آید این است که مگر مردم در این جهان در برابر علم خدا ظاهر و آشکار نیستند که در آیه فوق مى فرماید در قیامت همگى در پیشگاه خدا بارز و ظاهر مى شوند؟
در پاسخ این پرسش بسیارى از مفسّران گفته اند: منظور این است که افراد بشر در این جهان احساس نمى کنند که آنها و همه اعمالشان در پیشگاه خدا ظاهر و بارز است، ولى این حضور و ظهور را در قیامت همگى احساس خواهند کرد.
بعضى نیز گفته اند: منظور خارج شدن از قبرها و بروز و ظهور در دادگاه عدل الهى براى حساب است.و این هر دو تفسیر خوب است و مانعى ندارد که هر دو در مفهوم آیه جمع باشند.
2.بسیارى از مفسّران معتقدند که منظور هدایت به طریق نجات از مجازات الهى در آن عالم است، زیرا این سخن را مستکبران در پاسخ پیروانشان که تقاضاى پذیرش سهمى از عذاب کرده بودند مى گویند و تناسب سؤال و جواب ایجاب مى کند منظور، هدایت به طریق رهایى از عذاب است.
اتّفاقاً همین تعبیر (هدایت) در مورد رسیدن به نعمت هاى بهشتى نیز دیده مى شود آنجا که از زبان بهشتیان مى خوانیم: وَ قَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِى هَدَینَا لِهَـذَا وَ مَا کُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلاَ أَنْ هَدَینَا اللهُ: «مى گویند: شکر خدایى را که ما را به چنین نعمت هایى هدایت کرد، و اگر توفیق و هدایت او نبود ما به اینها راه نمى یافتیم».(1)
این احتمال نیز وجود دارد که رهبران ضلالت هنگامى که خود را در برابر تقاضاى پیروانشان مى بینند، براى اینکه گناه را از خود دور کنند و همان گونه که رسم همه پرچمداران ضلالت است که خرابکارى خود را به گردن دیگران مى اندازند، با وقاحت تمام مى گویند: ما چه کنیم! اگر خدا ما را به راه راست هدایت مى کرد، ما هم شما را هدایت مى کردیم. یعنى ما مجبور بودیم و از خود اراده اى نداشتیم.
این همان منطق شیطان است که براى تبرئه خود رسماً نسبت جبر به خداوند عادل داد و گفت: فَبِمَا أَغْوَیْتَنِى لاَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَکَ الْمُسْتَقِیمَ: «اکنون که مرا گمراه کردى، من در کمین آنها بر سر راه مستقیم تو مى نشینم (و آنها را منحرف مى سازم)».(2)
ولى باید توجّه داشت که طبق صریح آیات قرآن و روایات، مستکبران چه بخواهند و چه نخواهند، بار مسؤولیّت گناه پیروان خویش را بر دوش مى کشند، زیرا آنها بنیانگذار انحراف و عامل گمراهى بودند بى آنکه چیزى از مسؤولیّت و مجازات پیروان کاسته شود.
3.از آیه فوق به خوبى روشن مى شود که اوّلاً کسانى که چشم و گوش بسته دنبال این و آن مى افتند و به اصطلاح افسار خود را به دست هر کس مى سپارند، افراد ناتوان و بى شخصیّتى هستند که قرآن از آنها تعبیر به «ضعفاء» کرده است.
ثانیاً سرنوشت آنها و پیشوایان هر دو یکى است و این بینوایان حتّى در سخت ترین حالات نمى توانند از حمایت این رهبران گمراه بهره گیرند و حتّى ذرّه اى از مجازاتشان را تخفیف دهند، بلکه شاید با سخریه به آنها پاسخ مى دهند که بیهوده جزع و فزع نکنید که راه خلاص و نجاتى در کار نیست.
4. «برزوا» در اصل از مادّه «بروز» به معنى ظاهر شدن و از پرده بیرون آمدن است و به معنى بیرون آمدن از صف و مقابل حریف ایستادن در میدان جنگ و به اصطلاح مبارزه کردن نیز آمده است.
«محیص» از مادّه «حیص» به معنى رهایى از عیب یا ناراحتى است.
*
سپس به صحنه دیگرى از مجازات هاى روانىِ جبّاران و گناهکاران و پیروان شیاطین در روز رستاخیز پرداخته مى گوید: «و شیطان هنگامى که کار (رسیدگى به حساب بندگان صالح و غیر صالح) تمام مى شود (و هر کدام به پاداش و کیفر اعمال خود مى رسند، به پیروان خود) مى گوید: خداوند به شما وعده حق داد و من نیز به شما وعده (باطل) دادم و (از وعده پوچ و بى ارزش خود) تخلّف کردم» (وَ قَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِىَ الْأَمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَکُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَ وَعَدْتُکُمْ فَأَخْلَفْتُکُمْ).و به این ترتیب شیطان نیز با سایر مستکبرانى که رهبران راه ضلالت بودند هماواز مى شود و با تیرهاى ملامت خود پیروان بدبختش را هدف مى گیرد.
سپس مى افزاید: «من بر شما تسلّطى نداشتم، جز اینکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید» (وَ مَا کَانَ لِى عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطَان إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِى).
«بنابراین مرا سرزنش نکنید، خود را سرزنش کنید» که چرا دعوت شیطنت آمیز و ظاهرالفساد مرا پذیرفتید (فَلاَ تَلُومُونِى وَ لُومُوا أَنْفُسَکُمْ).
خودتان کردید که لعنت بر خودتان باد!
به هر حال «نه من (در برابر حکم قطعى و مجازات پروردگار) فریادرس شما هستم و نه شما فریادرس منید» (مَا أَنَا بِمُصْرِخِکُمْ وَ مَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِىَّ).
اعلام مى کنم که «من نسبت به آنچه پیش از این مرا شریک (خدا) مى دانستید (و اطاعت مرا همردیف اطاعت او قرار دادید) بیزار و کافرم» (إِنِّى کَفَرْتُ بِمَا أَشْرَکْتُمُونِ مِنْ قَبْلُ).
اکنون فهمیدم که شرک در اطاعت، هم مرا بدبخت کرد و هم شما را; همان بدبختى و ادبارى که راهى براى اصلاح و جبران آن وجود ندارد.
بدانید «مسلّماً ستمکاران عذابى دردناک دارند» (إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ).
 

1 . سوره اعراف، آیه 43.
2 . سوره اعراف، آیه 16.