«ذکر» همان گونه که راغب در مفردات گفته است، گاهى به معنى حفظ مطالب و معارف آمده، با این تفاوت که کلمه «حفظ» به مرحله به ذهن سپردن گفته مى شود و کلمه «ذکر» به معنى یادآورى چیزى به زبان یا به قلب است. ازاین رو گفته اند ذکر دو گونه است: «ذکر قلبى» و «ذکر زبانى» و هر یک از آنها دو نوع است: یا پس از فراموشى است یا بدون فراموشى.
به هر حال در آیه مورد بحث، منظور از ذکر خدا که مایه آرامش دل هاست تنها این نیست که نام او را بر زبان بیاورد و تسبیح و تهلیل و تکبیر بگوید، بلکه باید با تمام قلب متوجّه او و عظمتش و علم و آگاهى و حاضر و ناظر بودنش باشد و این توجّه، مبدأ حرکت و فعّالیّت در وجود او به سوى جهاد و تلاش و نیکى ها شود و میان او و گناه، سدّ مستحکمى ایجاد کند. این است حقیقت «ذکر» که آثار و برکات فراوانى در روایات اسلامى براى آن بیان شده است.
در حدیثى مى خوانیم از وصایایى که پیامبر(صلى الله علیه وآله) به على(علیه السلام) فرمود این بود:
یا عَلىُّ ثَلاثٌ لا تُطیقُها هذِهِ الْاُمَّةُ: المواساةُ لِلْأخِ فی مالِهِ وَ إنصافُ النّاسِ مِن نَفسِهِ وَ ذِکرُ اللهِ عَلى کُلِّ حال وَ لَیسَ هُوَ سُبحانَ اللهِ وَالْحَمدُلِلّهِ وَ لا إلهَ إلاّ اللهُ وَاللهُ أکبَرُ وَ لکِن إذا وَرَدَ عَلى ما یَحرُمُ عَلَیهِ خافَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ عِندَهُ وَ تَرَکَهُ: اى على، سه کار است که این امّت طاقت آن را ندارند (و از همه کس ساخته نیست): مواسات با برادر دینى در مال، و حقّ مردم را از خویشتن دادن، و یاد خدا در هر حال; ولى یاد خدا (تنها) سُبحانَ اللهِ وَالْحَمدُ لِلِّه وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أکبَرُ نیست، بلکه یاد خدا آن است که وقتى انسان در برابر حرامى قرار گیرد، از خدا بترسد و آن را ترک گوید».(1)
در حدیث دیگرى مى خوانیم که على(علیه السلام) فرمود: الذِّکرُ ذِکرانِ: ذِکرُ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ عِندَ المُصیبَةِ وَ أفضَلُ مِن ذلِکَ ذِکرُ اللهِ عِندَ ما حَرَّمَ اللهُ عَلَیکَ فَیَکونَ حاجِزاً: «ذکر دو گونه است: یاد خدا هنگام مصیبت (و شکیبایى و استقامت ورزیدن) و از آن برتر اینکه خدا را در برابر محرّمات یاد کند و میان او و حرام سدّى ایجاد نماید».(2)
و به همین دلیل در بعضى از روایات، ذکر خدا یک سپر و وسیله دفاعى شمرده شده است. در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که روزى پیامبر رو به یارنش کرد و فرمود: اتَّخِذوا جُنَناً فَقالوا یا رَسولَ اللهِ أمِن عَدوّ قَد أظَلَّنا؟ قالَ لا وَ لکِن مِنَ النّارِ، قولوا سُبحانَ اللهِ وَالحَمدُ لِلّهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أکبَرُ: «سپرهایى براى خود فراهم کنید. گفتند: اى رسول خدا، آیا در برابر دشمنان که ما را احاطه کرده و به سایه افکنده اند؟ فرمود: نه، از آتش (دوزخ). بگویید: سُبحانَ اللهِ وَالْحَمدُ للهِ وَ لا إلهَ إلاَّ اللهُ وَاللهُ أکبَرُ (خدا را به پاکى بستایید و بر نعمت هایش شکر گویید و غیر از او معبودى انتخاب نکنید و او را از همه چیز برتر بدانید)».(3)و اگر مى بینیم در پاره اى از احادیث، پیامبر(صلى الله علیه وآله) «ذکر الله» معرّفى شده، به خاطر آن است که او مردم را به یاد خدا مى اندازد و تربیت مى کند.
از امام صادق(علیه السلام) در تفسیر جمله أَلاَ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ نقل شده است که فرمود: بِمُحَمَّد تَطمَئِنُّ القُلوبُ وَ هُوَ ذِکرُاللهِ وَ حِجابُهُ: «بهوسیله محمّد دل ها آرامش مى پذیرد و اوست ذکر خدا و حجاب او».(4)
 
 

1 . سفینة البحار، ج 1، ص 484.
2 . مستدرک، ج 5، ص 293، ح 5890.
3 . سفینة البحار، ج 1، ص 484.
4 . تفسیر برهان، ج 2، ص 291.