از جمله سؤالاتى که در ذیل آیه فوق مطرح شده این است: اگر همه چیز در پایان جهان نابود مى گردد، باید خاک هائى که از بدن انسانها حاصل شده نیز از میان برود، در حالى که قرآن کراراً تصریح کرده: ما این خاکها را جمع کرده، بار دیگر از آن انسانها را به وجود مى آوریم، و یا انسانها در قیامت از قبرهایشان سر برمى آورند.
و نیز طبق ظاهر آیات قرآن، «بهشت» و «دوزخ» هم اکنون آفریده شده اند (تعبیر «أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِین» یا مشابه آن که اشاره به آماده شدن بهشت براى پرهیزگاران است در دو مورد از آیات قرآن، آل عمران، آیه 133 و حدید، آیه 21 و تعبیر «أُعِدَّتْ لِلْکافِرِین» در مورد دوزخ، در دو مورد، بقره، آیه 24 و آل عمران، آیه 131 آمده است).
آیا بهشت و دوزخ نیز در پایان جهان فانى و نابود مى شوند؟!
از همه اینها گذشته، عقیده به حیاتِ برزخى انسانها داریم، و آن را از آیات قرآن در مورد ارواح استفاده کرده ایم، آیا آنها نیز نابود مى شوند؟!
پاسخ همه این سؤالات، با توضیح زیر روشن مى گردد.
بسیار مى شود: منظور از «هلاک» و نابودى و فنا، «به هم خوردن نظام» است، نه از بین رفتن مواد، مثلاً اگر یک ساختمان به وسیله زلزله متلاشى شود در اینجا هالک و فانى بر آن صدق مى کند، در حالى که مواد آن موجود است، تنها نظامش از هم گسیخته.
و مى دانیم در پایان این جهان، خورشید بى فروغ، و ماه تاریک، و کوهها از هم متلاشى مى شوند، و موجودات زنده همه مى میرند، این است معنى هلاک آنها، این از یکسو.
از سوى دیگر، هلاک و فنا مربوط به دنیا و آنچه در دنیا است، اما بهشت و دوزخ، چه آن را در باطن و درون این جهان بدانیم، و چه در بیرون و محیط بر این جهان، آنها جزء این دنیا نیستند که حکمِ فنا و نابودى، نظامِ آنها را شامل گردد، آنها متعلق به جهان دیگر و آخرتند، و نه این جهان.
از سوى سوم، در بالا گفتیم، هلاک و فنا در مورد موجوداتِ امکانى، منحصر به پایان جهان نیست، آنها الآن هم فانى و هالکند که در درون ذات، از خود چیزى ندارند و هر چه دارند از دیگرى است، آنها متغیرند و دائماً در حال حرکت، و مى دانیم، حرکت به معنى فناى تدریجى، و ترکیبى از وجود و عدم است.
با این توضیحات، پاسخ سؤالات فوق کاملاً روشن مى شود.
* * *
2 ـ تفسیر انحرافى، براى جمله «وَ لاتَدْعُ مَعَ اللّه إِلهاً آخَرَ»
جمعى از «وهابییّن» که اصرار دارند، «توسل و شفاعت»، با حقیقتِ «توحید» سازگار نیست، گاهى به آیه فوق و آیات مشابه آن استدلال کرده اند، آنها مى گویند: قرآن صریحاً از عبادت و پرستش غیر خدا و این که نام کسانى را همراه نام خدا ببریم، نهى کرده است «فَلاتَدْعُوا مَعَ اللّه أَحَداً».(1)
در حالى که، منظور از این گونه آیات مسلماً این نیست که ما اشخاص دیگرى را صدا نزنیم، منظور، همان چیزى است که از کلمه «مَعَ اللّه» (با خدا) استفاده مى شود، یعنى اگر کسى کار خدا را از غیر خدا بخواهد، و او را مستقل در انجام آن بداند، مشرک است.
اما اگر ما همه قدرتها را مخصوص خدا بدانیم، و کسى را با او همراه و مبدء اثر نشناسیم، ولى معتقد باشیم، اولیاء خدا به اذن و فرمان او شفاعت مى کنند و به آنها متوسل شویم که در پیشگاه خدا براى ما شفاعت کنند، این، عینِ توحید است و این همان چیزى است که مکرر در آیات قرآن به آن اشاره شده است.
آیا هنگامى که «برادران یوسف»، به پدر گفتند: یا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا: «اى پدر براى ما از خداوند آمرزش بطلب»(2) این شرک بود؟! یا هنگامى که قرآن مى گوید: وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّه وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّه تَوّاباً رَحِیماً: «اگر آنها هنگامى که به خود ستم مى کنند (و مرتکب گناهى مى شوند) نزد تو آیند، و از خدا طلب آمرزش کنند، و پیامبر نیز براى آنها استغفار کند، خدا را تواب و رحیم مى یابند»(3)دعوت به سوى شرک است؟!
حقیقتِ شفاعت و توسل نیز چیزى جز این نیست.(4)
* * *
پروردگارا! نورِ توحید و معرفتت را در قلب ما بیفکن! تا جز تو نبینیم و جز تو نجوئیم و جز تو نخواهیم!
خداوندا! ارتباط ما را به ذات پاکت روز به روز محکم تر کن! تا از این طریق بقاء و جاودانگى ذاتت در روح ما پرتوافکن گردد!
بارالها! محبت دنیا، برترى جوئى، فساد در ارض را از جان ما دور کن! و ما را در صف پرهیزگاران که عاقبت نیک براى آنها است، قرار ده! (وَ الْعاقُِبَةُ لِلْمُتَّقِیْن).
* * *
آمِیْنَ یا رَبَّ الْعالَمِیْنَ
پایان سوره قصص
21 / رمضان المبارک / 1403
12 / 4 / 1362
1 ـ جن، آیه 18.
2 ـ یوسف، آیه 97.
3 ـ نساء، آیه 64.
4 ـ براى توضیح بیشتر به جلد چهارم، صفحه 366، ذیل آیه 35 «مائده»، و جلد اول، ذیل آیه 48 سوره «بقره» مراجعه فرمائید.
