1 ـ آیه فوق مى گوید: «گمان مى کنى کوه ها جامد و ساکنند، در حالى که همچون ابر در حرکتند».
معلوم است این تعبیر، با حوادث آغاز رستاخیز سازگار نیست; چرا که این حوادث به قدرى آشکار است که به تعبیر قرآن «از مشاهده آنها مادران کودکان شیرخوار خود را فراموش مى کنند و زنان باردار سقط چنین مى نمایند، و مردم از شدت وحشت همچون مستانند در حالى که مست نیستند»!.(1)
2 ـ تشبیه به حرکت ابرها متناسب حرکات یک نواخت و نرم و بدون سر و صدا است، نه انفجارهاى عظیمى که صداى رعد آسایش، گوش ها را کر مى کند.
3 ـ تعبیر بالا نشان مى دهد، در عین این که ظاهراً کوه ها ساکنند در واقع در همان حال به سرعت حرکت مى کنند (یعنى دو حالت از یک شىء را در آن واحد بیان مى کند).
4 ـ تعبیر به «اتقان» که به معنى منظم ساختن و محکم نمودن است نیز تناسب با زمان برقرارى نظام جهان دارد، نه زمانى که این نظام فرو مى ریزد، متلاشى و ویران مى گردد.
5 ـ جمله «إِنَّهُ خَبِیرٌ بِما تَفْعَلُونَ» مخصوصاً با توجه به این که «تَفْعَلُونَ» فعل مضارع است نشان مى دهد: مربوط به این دنیا است; چرا که مى گوید: «او از اعمالى که شما در حال و آینده انجام مى دهید با خبر است» و اگر مربوط به پایان این جهان بود مى بایست گفته شود: ما فَعَلْتُمْ: «کارى که انجام دادید» (دقت کنید).
از مجموع این قرائن، دقیقاً چنین استفاده مى شود که: این آیه یکى دیگر از عجائب آفرینش را بیان مى کند، و در واقع شبیه چیزى است که در دو آیه قبل آمده (أَ لَمْ یَرَوْا أَنّا جَعَلْنَا اللَّیْلَ لِیَسْکُنُوا فِیهِ).
و بنابراین، آیات مورد بحث، قسمتى درباره توحید، و بخشى درباره معاد است.
نتیجه اى که از این تفسیر مى گیریم، این است که: این کوه ها که ما آنها را ساکن مى پنداریم با سرعت زیاد، در حرکتند، مسلماً حرکت کوه ها بدون حرکت زمین هاى دیگر که به آنها متصل است معنى ندارد، و به این ترتیب معنى آیه چنین مى شود که: زمین با سرعت حرکت مى کند همچون حرکت ابرها!
طبق محاسبات دانشمندان امروز، سرعت سیر حرکت زمین به دور خود نزدیک به 30 کیلومتر در هر دقیقه است، و سرعت سیر آن در حرکت انتقالى به دور آفتاب از این هم بیشتر است.
اما چرا قرآن «کوه ها» را مرکز بحث قرار داده، شاید به این جهت است که کوه ها از نظر سنگینى و وزن و پا بر جائى ضرب المثلند و براى تشریح قدرت خداوند نمونه بهترى محسوب مى شوند، جائى که کوه ها با این عظمت و سنگینى به فرمان خدا (همراه زمین) حرکت کنند، قدرت او بر هر چیز به ثبوت مى رسد.
به هر حال، آیه فوق از معجزات علمى قرآن است; زیرا مى دانیم: نخستین دانشمندانى که حرکت کره زمین را کشف کردند، «گالیله» «ایتالیائى» و «کپرنیک» «لهستانى» بودند که در اواخر قرن 16 و اوائل قرن 17 میلادى این عقیده را برملا ساختند، هر چند ارباب کلیسا شدیداً آنها را محکوم کرده و تحت فشار گذاشتند!.
ولى قرآن مجید حدود یک هزار سال قبل از آنها، پرده از روى این حقیقت برداشت، و حرکت زمین را به صورت فوق، به عنوان یک نشانه توحید مطرح ساخت.
بعضى از فلاسفه اسلامى در عین قبول تفسیر دوم، یعنى اشاره به حرکت کوه ها در این جهان، آیه را ناظر به «حرکت جوهرى» اشیاء دانسته اند و آن را هماهنگ و مؤید نظریه معروف حرکت جوهرى مى دانند.(2)
در حالى که تعبیرات، آیه با آن سازگار نیست; زیرا تشبیه به حرکت ابرها تناسب با حرکت در مکان (حرکت در اَیْن) دارد، نه حرکت در جوهر، بنابراین، ظاهر آیه فقط یک تفسیر را مى پذیرد و آن حرکت میکانیکى زمین (به دور خویش یا به دور خورشید) است.

1 ـ حج، آیه 2.
2 ـ منظور از «حرکت جوهرى» آن است که: اشیاء عالم ماده، علاوه بر تغییرات مختلفى که در کیفیت، کمیت، مکان و مانند آن پیدا مى کند، حرکتى در درون ذات دارند، یعنى ذات آنها یک وجود سیال و متحرک است، و تغییرات ظاهرى پرتوى از تغییرات مستمر درونى آنها است.
و به تعبیر دیگر، ما دو نوع وجود داریم که ذاتاً با هم مختلفند، وجود ثابت (وجود ماوراء مادى) و وجود سیال و متحرک (وجود مادى) و مهمترین دلیل بر اثبات این نظریه را مسأله زمان داشتن موجودات مادى و همچنین جدائى ناپذیرى تغییرات ظاهرى از تغییرات درونى دانسته اند، که شرح آن از موضوع بحث ما خارج است.