از آنجا که در آیات گذشته، سخن از استعجال کفار در مورد عذاب و یا تحقق رستاخیز بود، و با بى صبرى انتظار وقوع آن را داشتند، و به پیامبر مى گفتند: چرا این عذاب ها را که به ما وعده مى دهى دامن ما را نمى گیرد؟! چرا قیامت بر پا نمى شود؟! در آیات مورد بحث، اشاره به قسمتى از حوادثى که در آستانه رستاخیز صورت مى گیرد کرده، و سرنوشت دردناک این منکران لجوج را مجسم مى سازد.
مى گوید: «هنگامى که فرمان عذاب فرا مى رسد و آنها در آستانه رستاخیز قرار مى گیرند، جنبنده اى را از زمین، براى آنان خارج مى کنیم که با آنها سخن مى گوید، و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمى آورند» (وَ إِذا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنا لَهُمْ دَابَّةً مِنَ الْأَرْضِ تُکَلِّمُهُمْ أَنَّ النّاسَ کانُوا بِآیاتِنا لا یُوقِنُونَ).
منظور از «وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ» صدور فرمان خدا و مجازاتى است که به آنها قول داده شده، یا وقوع رستاخیز و حضور نشانه هاى آن است، نشانه هائى که با مشاهده آن هر کس خاضع و تسلیم مى شود و یقین پیدا مى کند که وعده هاى الهى حق بوده و قیامت نزدیک است، و در آن حال، درهاى توبه بسته مى شود، چرا که ایمان در چنین شرائطى جنبه اضطرارى خواهد داشت.
البته این دو معنى از یکدیگر جدا نیست; زیرا نزدیک شدن قیامت با عذاب و مجازات گنهکاران توأم است.
اما در این که: این «جنبنده زمینى» چیست و کیست؟ و برنامه و رسالت او چگونه است؟ قرآن به صورت سربسته بیان کرده، گوئى مى خواسته است به اجمال از آن بگذرد که گاهى تأثیر سخن در آن است که مطلب هول انگیز را در پرده بگویند.
همین اندازه مى گوید: موجود متحرک و جنبنده اى است که خدا او را از زمین در آستانه رستاخیز، ظاهر مى سازد، او با مردم سخن مى گوید، و سخنش این است که مردم به آیات خدا ایمان نمى آورند.
به تعبیر دیگر، کار او این است صفوف را از هم جدا مى کند و منکران و منافقان را از مؤمنان مشخص مى سازد، این است برنامه او.
بدیهى است منکران، با دیدن این صحنه به خود مى آیند و از گذشته تاریک خویش پشیمان مى شوند، ولى چه سود که راه بازگشت بسته است.
درباره جزئیات «دابَّةُ الْأَرض» و صفات و مشخصات دقیقش در روایات اسلامى، در کتب تفسیر و حدیث شیعه و اهل سنت، مطالب بسیارى وارد شده است که ما در ذیل همین آیات در بحث نکات، به خواست خدا به آن اشاره خواهیم کرد.

آن گاه به یکى دیگر از نشانه هاى رستاخیز اشاره کرده، مى گوید: «به خاطر بیاور روزى را که ما از هر امتى گروهى از کسانى که آیات ما را تکذیب مى کردند محشور مى کنیم، و آنها را نگه مى داریم تا به یکدیگر ملحق شوند» (وَ یَوْمَ نَحْشُرُ مِنْ کُلِّ أُمَّة فَوْجاً مِمَّنْ یُکَذِّبُ بِآیاتِنا فَهُمْ یُوزَعُونَ).
«حشر» به معنى کوچ دادن و خارج کردن گروهى از مقرشان و حرکت دادن آنها به سوى میدان جنگ یا غیر آن است.
«فوج» چنان که «راغب» در «مفردات» مى گوید، به معنى گروهى است که به سرعت حرکت مى کنند.
«یُوزَعُون» به معنى نگه داشتن جمعیت است، به طورى که گروهى به گروه دیگر ملحق شوند، و این تعبیر، معمولاً در مورد جمعیت هاى زیاد گفته مى شود، همان گونه که نظیر آن را در مورد لشکریان سلیمان(علیه السلام) در این سوره خواندیم.
بنابراین، از مجموع آیه، چنین استفاده مى شود: روزى فرا خواهد رسید که از هر قوم و جمعیتى خداوند، گروهى را محشور مى کند و آنها را براى مجازات و کیفر اعمالشان آماده مى سازد.
بسیارى از بزرگان این آیه را اشاره به مسأله رجعت، و بازگشت گروهى از بدکاران و نیکوکاران به همین دنیا در آستانه رستاخیز مى دانند; چرا که اگر اشاره به خود رستاخیز و قیامت باشد، تعبیر به مِنْ کُلِّ أُمَّة فَوْجاً: «از هر جمعیتى، گروهى» صحیح نیست; زیرا در قیامت، همه محشور مى شوند، چنان که قرآن در آیه 47 سوره «کهف» مى گوید: وَ حَشَرْناهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ أَحَداً: «ما آنها را محشور مى کنیم و احدى را وا نخواهیم گذاشت».
شاهد دیگر این است که: قبل از این آیه، سخن از نشانه هاى رستاخیز در پایان این جهان بود، در آیات آینده نیز به همین موضوع اشاره مى شود، بنابراین، بعید به نظر مى رسد که آیات قبل و بعد از حوادث پیش از رستاخیز سخن گوید، اما آیه وسط از خود رستاخیز، هماهنگى آیات ایجاب مى کند که همه درباره حوادث قبل از قیامت باشد.
در این زمینه، روایات فراوانى نیز داریم که در بحث نکات ضمن تفسیر معنى «رجعت» به آن اشاره خواهد شد.
ولى مفسران اهل سنت، معمولاً آیه را ناظر به قیامت مى دانند، و ذکر کلمه «فوج» را اشاره به رؤسا و سردمداران هر گروه و جمعیت مى شمرند، و در مورد ناهماهنگى آیات که از این تفسیر برمى خیزد، گفته اند: آیات در حکم تأخیر و تقدیم است و گوئى آیه 83 بعد از 85 قرار گرفته باشد!
اما مى دانیم هم تفسیر «فوج» به معنى مزبور خلاف ظاهر است، و هم تفسیر ناهماهنگى آیات، به تقدیم و تأخیر.

«سرانجام، این گروه را به پاى محاسبه مى آورند و خداوند به آنها مى گوید: آیا آیات مرا تکذیب کردید، در حالى که آگاهى از آن نداشتید و در صدد تحقیق از آن برنیامدید»؟! (حَتّى إِذا جاؤُا قالَ أَ کَذَّبْتُمْ بِآیاتِی وَ لَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً).
«و چه اعمالى انجام مى دادید» (أَمّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).(1)
گوینده این سخن، خداوند است و منظور از آیات، معجزات پیامبران و یا فرمان هاى الهى و یا همه اینها است.
و منظور از جمله «وَ لَمْ تُحِیطُوا بِها عِلْماً» یعنى بدون آن که از آن تحقیق کنید و به حقیقت امر آگاهى یابید به تکذیب آن پرداختید و این نهایت جهل و نادانى است که انسان بدون تحقیق و احاطه علمى به چیزى، در صدد انکار آن برآید.
در حقیقت، از آنها دو چیز سؤال مى شود: یکى از تکذیب بدون تحقیقشان، و دیگر از اعمالى که انجام مى دادند.
اگر آیه فوق، درباره قیامت و رستاخیز باشد، مفهومش معلوم است و اما اگر اشاره به مسأله رجعت باشد ـ چنان که هماهنگى آیات ایجاب مى کند ـ اشاره به این است که: به هنگام بازگشت گروهى از بدکاران به این جهان، کسى که نماینده خدا و ولى امر است، آنها را مورد بازپرسى قرار مى دهد، سپس به مقدار استحقاقشان آنها را مجازات دنیوى مى کند، و این مانع از عذاب آخرت آنها نخواهد بود، چنان که بسیارى از مجرمان، حدّ شرعى در این جهان مى خورند و در صورت عدم توبه در آخرت نیز مجازاتشان محفوظ است.

بدیهى است این مجرمان در مقابل هیچ یک از این دو سؤال پاسخى ندارند، لذا در آخرین آیه مورد بحث، اضافه مى کند: «فرمان عذاب الهى در مورد آنها صادر مى شود و آنها سخنى ندارند که بگویند»! (وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا یَنْطِقُونَ).
این عذاب به معنى عذاب دنیا است، هرگاه آیه را به معنى رجعت بدانیم، و به معنى عذاب آخرت است اگر آیه را به معنى قیامت بدانیم.

1 ـ جمله «أَمّا ذا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ» جمله استفهامیه است و «أمّا» مرکب از «أم» که حرف عطف است و معمولاً بعد از همزه استفهام براى معادله دو چیز مى آید و «ما» استفهامیه است و مجموع آن چنین معنى مى دهد: «أَوْ أَىُّ شَىْء کُنْتُمْ تَعْمَلُونَهُ».