از آنجا که در آخرین آیات بحث گذشته، سخن از قیامت و رستاخیز به میان آمد آیات مورد بحث، این مسأله را از جوانب مختلف مورد بررسى قرار مى دهد.
نخست به پاسخ سؤالى مى پردازد که: مشرکان بارها آن را مطرح کرده، مى گفتند: قیامت کى بر پا مى شود؟
مى فرماید: «هیچ کس از کسانى که در آسمان و زمین هستند از غیب آگاه نیستند، و نمى دانند کى برانگیخته مى شوند» (قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلاَّ اللّهُ وَ ما یَشْعُرُونَ أَیّانَ یُبْعَثُونَ).
بدون شک، آگاهى از غیب ـ و از جمله تاریخ وقوع قیامت ـ مخصوص خدا است، ولى، این منافات با آن ندارد که: خداوند بخشى از علم غیب را در اختیار هر کس بخواهد بگذارد، چنان که در آیات 26 و 27 سوره «جنّ» مى خوانیم: عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلى غَیْبِهِ أَحَداً * إِلاّ مَنِ ارْتَضى مِنْ رَسُول: «عالم به غیب او است و هیچ کس را از غیب خود آگاه نمى کند * مگر رسولى که مورد رضایت او است و براى نبوت برگزیده است».
و به تعبیر دیگر، علم غیب بالذات و استقلالاً و به صورت نامحدود، مخصوص خدا است و دیگران آنچه مى دانند از ناحیه او است ولى، به هر حال مسأله تاریخ وقوع قیامت از این امر هم مستثنى است و هیچ کس بر آن آگاه نیست.(1)

پس از آن درباره عدم آگاهى مشرکان از قیامت، و شک و تردید و بى خبریشان مى فرماید: «آنها اطلاع صحیحى از عالم پس از مرگ ندارند، بلکه در اصل آن در شکند، بلکه نابینا و اعمى هستند»! (بَلِ ادّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِی شَکّ مِنْها بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ).
«ادّارَک» در اصل «تدارک» بوده که به معنى پشت سر هم قرار گرفتن است بنابراین مفهوم جمله «ادّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ» این است که: آنها تمام معلومات خود را در مورد آخرت به کار گرفتند اما به جائى نرسیدند.
لذا بعد از آن مى فرماید: «آنها از آن در شکند، بلکه نابینا هستند»; چرا که نشانه هاى آخرت در زندگى همین دنیا نمایان است.
بازگشت زمین مرده به حیات در فصل بهار، بارور شدن درختانى که در فصل زمستان از کار افتاده بود و مشاهده عظمت قدرت خدا در مجموعه آفرینش، همگى، دلیل بر امکان زندگى پس از مرگ است، اما آنها همچون نابینایان از کنار این صحنه ها مى گذرند.
البته، تفسیرهاى دیگرى براى جمله بالا ذکر کرده اند از جمله این که: منظور از «ادّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ» این است که: اسباب به دست آوردن علم درباره آخرت فراوان است و پشت سر یکدیگر قرار گرفته اما آنها چشم باز ندارند که ببینند.
بعضى نیز گفته اند: منظور این است که: آنها در جهان دیگر که پرده ها کنار مى رود، به حدّ کافى از حقایق با خبر مى شوند.
ولى از میان این سه تفسیر، تفسیر اول، با جمله هاى دیگر آیه و با بحث هائى که در آیات بعد مى آید، هماهنگ تر است.
به این ترتیب، براى جهل منکران آخرت، سه مرحله ذکر شده:
نخست این که: انکار و ایراد آنها به خاطر آن است که از خصوصیات آخرت بى خبرند و «چون ندیدند حقیقت ره افسانه مى زنند».
دیگر این که: آنها در اصل وجود آخرت شک دارند، و سؤال از زمان تحقق آن از این شک ریشه مى گیرد.
و سوم این که: این جهل و شک آنها نه به خاطر این است که دلیل کافى بر آخرت در اختیار ندارند، بلکه دلائل بسیار است، اما آنها چشم بر هم نهاده نمى بینند.

آیه بعد، منطق منکران رستاخیز را در یک جمله بیان مى کند: «کافران گفتند: آیا هنگامى که ما و پدرانمان خاک شدیم باز هم از دل خاک بیرون فرستاده خواهیم شد»؟ (وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَ إِذا کُنّا تُراباً وَ آباؤُنا أَ إِنّا لَمُخْرَجُونَ).
آنها به همین اندازه قناعت کردند که: این مسأله بعیدى است که انسان خاک شود، دوباره به زندگى برگردد، در حالى که روز اول خاک بود و از خاک برخاست، چه مانعى دارد که باز به خاک برگردد و سپس حیات جدیدى پیدا کند.
جالب این که: در هشت مورد از قرآن به همین گونه تعبیر برخورد مى کنیم که آنها به مجرد استبعاد، راه انکار را در مورد قیامت پوئیده اند.

سپس مى افزایند: «این وعده بى پایه اى است که به ما و پدرانمان از پیش داده شده» و هرگز اثرى از آن نمایان نبوده و نیست (لَقَدْ وُعِدْنا هذا نَحْنُ وَ آباؤُنا مِنْ قَبْلُ).
«اینها همان افسانه هاى پیشینیان است»، اینها اوهام و خرافاتى بیش نیست (إِنْ هذا إِلاّ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ).
بنابراین، نخست از استبعاد شروع مى کردند، و بعد آن را پایه انکار مطلق قرار مى دادند، گوئى انتظار داشتند رستاخیز به زودى متحقق شود و چون در عمر خود شاهد و ناظر آن نبودند آن را نفى مى کردند.
به هر حال، این تعبیرات همگى نشانه غرور و غفلت آنهاست.
ضمناً، آنها با این تعبیر، مى خواستند: سخن پیامبر را در مورد قیامت تحقیر کنند و بگویند: این از وعده هاى کهنه و بى اساسى است که دیگران هم به نیاکان ما داده اند و مطلب تازه اى به نظر نمى رسد که قابل بررسى و مطالعه باشد.
 

1 ـ درباره علم غیب بحث هاى مشروحى در جلد پنجم، صفحه 245 و جلد هفتم، صفحه 46 به بعد داشته ایم.