در این قسمت از آیات، به فراز دیگرى از زندگى شگفت انگیز سلیمان اشاره کرده، و ماجراى هدهد و ملکه سبأ را بازگو مى کند.
نخست، مى گوید: «سلیمان هدهد را ندید، و در جستجوى او برآمد» (وَ تَفَقَّدَ الطَّیْرَ).
این تعبیر، به وضوح بیانگر این حقیقت است که او به دقت مراقب وضع کشور و اوضاع حکومت خود بود، و حتى غیبت یک مرغ از چشم او پنهان نمى ماند!.
بدون شک، منظور از پرنده در اینجا همان هدهد است، چنان که در ادامه سخن، قرآن مى افزاید، سلیمان «گفت: چه شده است که هدهد را نمى بینم» (فَقالَ ما لِیَ لا أَرَى الْهُدْهُدَ).
«یا این که او از غائبان است» (أَمْ کانَ مِنَ الْغائِبِینَ).
در این که: سلیمان(علیه السلام) از کجا متوجه شد: هدهد در جمع او حاضر نیست؟ بعضى گفته اند: به خاطر این بود که، به هنگام حرکت کردن او، پرندگان بر سرش سایه مى افکندند، و او از وجود روزنه اى در این سایبان گسترده از غیبت هدهد آگاه شد.
و بعضى دیگر مأموریتى براى هدهد در تشکیلات او قائل شده اند، و او را مأمور یافتن مناطق آب مى دانند، لذا به هنگام نیاز به جستجوگرى براى آب او را غائب دید.
به هر حال، این تعبیر که ابتدا گفت: «من او را نمى بینم» سپس افزود: «یا این که او از غائبان است» ممکن است اشاره به این باشد که: آیا او بدون عذر موجهى حضور ندارد و یا با عذر موجهى غیبت کرده است؟
در هر صورت، یک حکومت سازمان یافته و منظم و پر توان، چاره اى ندارد جز این که: تمام فعل و انفعالاتى را که در محیط کشور و قلمرو او واقع مى شود زیر نظر بگیرد، و حتى بود و نبود یک پرنده، یک مأمور عادى را از نظر دور ندارد، و این یک درس بزرگ است.

«سلیمان» براى این که حکم غیابى نکرده باشد، و در ضمن، غیبت هدهد روى بقیه پرندگان اثر نگذارد ـ چه رسد به انسان هائى که پست هاى حساسى بر عهده داشتند ـ افزود: «من او را قطعاً کیفر شدیدى خواهم داد»! (لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذاباً شَدِیداً).
«و یا او را ذبح مى کنم»! (أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ).
«یا براى غیبتش باید دلیل روشنى به من ارائه دهد» (أَوْ لَیَأْتِیَنِّی بِسُلْطان مُبِین).
منظور از «سلطان» در اینجا، دلیلى است که مایه تسلط انسان، بر اثبات مقصودش گردد، و تأکید آن به وسیله «مبین» براى این است که: این فرد متخلف حتماً باید دلیل کاملاً روشنى بر تخلف خود اقامه کند.
در حقیقت، سلیمان(علیه السلام) بى آن که غائبانه داورى کند، تهدید لازم را در صورت ثبوت تخلف نمود، و حتى براى تهدید خود دو مرحله قائل شد که متناسب با مقدار گناه بوده باشد: مرحله مجازات بدون اعدام، و مرحله مجازات اعدام.
ضمناً، نشان داد: او حتى در برابر پرنده ضعیفى تسلیم دلیل و منطق است و هرگز تکیه بر قدرت و توانائیش نمى کند.

«ولى غیبت هدهد، چندان به طول نیانجامید» (فَمَکَثَ غَیْرَ بَعِید).
بازگشت، و رو به سلیمان کرده، چنین «گفت: من بر چیزى آگاهى یافتم که تو بر آن آگاهى ندارى، من از سرزمین سبأ یک خبر قطعى (و دست اول) براى تو آورده ام»؟ (فَقالَ أَحَطْتُ بِما لَمْ تُحِطْ بِهِ وَ جِئْتُکَ مِنْ سَبَإ بِنَبَإ یَقِین).
«هدهد» گویا آثار خشم را در چهره سلیمان مشاهده کرد، و براى بر طرف کردن ناراحتى او، نخست، به صورت کوتاه و سربسته، خبر از مطلب مهمى داد که حتى سلیمان(علیه السلام) با تمام علم و دانشش از آن آگاهى ندارد! و هنگامى که خشم سلیمان(علیه السلام) فرو نشست، به شرح آن پرداخت که در آیات بعد خواهد آمد.
قابل توجه این که: لشکریان سلیمان(علیه السلام) و حتى پرندگانى که مطیع فرمان او بودند آن قدر عدالت سلیمان به آنها آزادى و امنیت و جسارت داده بود، که هدهد بدون ترس، بى پرده و با صراحت به او مى گوید: «من به چیزى آگاهى یافتم که تو از آن آگاه نیستى».
برخورد او با سلیمان(علیه السلام)، همچون برخورد درباریان چاپلوس، با سلاطین جبار نبود، که براى بیان یک واقعیت، نخست، مدتى تملق مى گویند، و خود را ذره ناچیزى قلمداد کرده، سپس به خاک پاى ملوکانه، مطلب خود را در لابلاى صد گونه چاپلوسى عرضه مى دارند و هرگز در سخنان خود صراحت به خرج نمى دهند و همیشه از کنایه هاى نازک تر از گل، استفاده مى کنند، مبادا گرد و غبارى بر قلب سلطان بنشیند!
آرى، هدهد با صراحت گفت: غیبت من بى دلیل نبوده، خبر مهمى آورده ام که تو از آن با خبر نیستى!
ضمناً، این تعبیر درس بزرگى است براى همگان که ممکن است موجود کوچکى چون هدهد مطلبى بداند که داناترین انسان هاى عصر خویش از آن بى خبر باشد تا آدمى به علم و دانش خود مغرور نگردد، هر چند سلیمان(علیه السلام) باشد و با علم وسیع نبوت.

به هر حال، هدهد در شرح ماجرا چنین گفت: «من به سرزمین سبأ رفته بودم، زنى را در آنجا یافتم که بر آنها حکومت مى کند، و همه چیز را در اختیار دارد مخصوصاً تخت عظیمى داشت»! (إِنِّی وَجَدْتُ امْرَأَةً تَمْلِکُهُمْ وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْء وَ لَها عَرْشٌ عَظِیمٌ).
«هدهد» با این سه جمله، تقریباً تمام مشخصات کشور سبأ و طرز حکومت آن را براى سلیمان(علیه السلام) بازگو کرد.
نخست، این که: کشورى است آباد داراى همه گونه مواهب و امکانات.
دیگر این که: یک زن بر آن حکومت مى کند، و دربارى بسیار مجلل دارد حتى شاید مجلل تر از تشکیلات سلیمان(علیه السلام); چرا که هدهد تخت سلیمان را مسلماً دیده بود، با این حال از تخت ملکه سبأ به عنوان «عرش عظیم» یاد مى کند!.
و با این سخن، به سلیمان(علیه السلام) فهمانید، مبادا تصور کنى تمام جهان در قلمرو حکومت تو است و تنها عظمت و تخت بزرگ در گرو تو مى باشد.

سلیمان، از شنیدن این سخن، در فکر فرو رفت ولى هدهد به او مجال نداد و مطلب دیگرى بر آن افزود، مسأله عجیب و ناراحت کننده اى که من در آنجا دیدم این بود که: «مشاهده کردم آن زن، قوم و ملتش در برابر خورشید ـ نه در برابر اللّه ـ سجده مى کنند»! (وَجَدْتُها وَ قَوْمَها یَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللّهِ).
«شیطان بر آنها تسلط یافته و اعمالشان را در نظرشان زینت داده» (و افتخار مى کنند که در برابر آفتاب سجده مى نمایند!) (وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ).
و به این ترتیب، «شیطان آنها را از راه حق باز داشته» (فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ).
آنها چنان در بت پرستى فرو رفته اند که: من باور نمى کنم به آسانى از این راه برگردند «آنها هدایت نخواهند شد» (فَهُمْ لا یَهْتَدُونَ).
و به این ترتیب، وضع مذهبى و معنوى آنها را نیز مشخص ساخت که آنها سخت در بت پرستى فرو رفته اند و حکومت، ترویج آفتاب پرستى مى کند و مردم بر دین ملوکشان اند.
بتکده هاى آنها و اوضاع دیگرشان چنان نشان مى دهد که آنان در این راه غلط پافشارى دارند، به آن عشق مىورزند و مباهات مى کنند، و در چنین شرائطى که توده مردم و حکومت در یک خط قرار گرفته اند هدایت یافتن آنها بسیار بعید است.

سپس افزود: «آنها چرا براى خداوندى سجده نمى کنند که آنچه در آسمان ها و زمین پنهان است، خارج مى کند، و آنچه را مخفى مى دارید و آشکار مى سازید مى داند» (أَلاّ یَسْجُدُوا لِلّهِ الَّذِی یُخْرِجُ الْخَبْءَ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ یَعْلَمُ ما تُخْفُونَ وَ ما تُعْلِنُونَ).(1)
واژه «خبء» (بر وزن صبر) به معنى هر چیز پنهانى و پوشیده است و در اینجا اشاره به احاطه علم پروردگار به غیب آسمان و زمین است، یعنى چرا براى خداوندى سجده نمى کنند که غیب آسمان و زمین و اسرار نهفته آن را مى داند.
و این که: بعضى آن را به خصوص باران (در مورد آسمان ها) و گیاه (در مورد زمین) تفسیر کرده اند، در حقیقت از قبیل بیان مصداق روشن است.
و همچنین آنها که به معنى خارج ساختن موجودات از غیب عدم، به وجود تفسیر کرده اند.
جالب این که: نخست از علم خدا به اسرار نهفته زمین و آسمان سخن مى گوید و سپس از اسرار نهفته درون قلب انسان ها!.
اما این که: چرا هدهد از تمام صفات پروردگار روى مسأله عالم بودن او به غیب و شهود در جهان کبیر و صغیر، تکیه کرد؟
ممکن است به تناسب این باشد که: سلیمان(علیه السلام) با همه توانائى و قدرتش، از وجود کشور «سبأ» با آن ویژگى هایش بى خبر بود، او مى گوید: باید دست به دامن لطف خدائى زد که چیزى از او پنهان نیست.
و یا به تناسب این که: ـ طبق معروف ـ هدهد داراى حس ویژه اى بود که از وجود آب در درون زمین با خبر مى شد، لذا سخن از خداوندى مى گوید که، از همه آنچه در عالم هستى پنهان است آگاهى دارد.

و سرانجام، سخن خود را چنین پایان مى دهد: «همان خداوندى که معبودى جز او نیست و پروردگار و صاحب عرش عظیم است» (اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ).
و به این ترتیب، روى «توحید عبادت» و «توحید ربوبیت» پروردگار، و نفى هر گونه شرک تأکید کرده و سخن خود را به پایان مى برد.

1 ـ کلمه «أَلاّ» به عقیده جمعى از مفسران در اینجا مرکب از «أن» و «لا» است و آن را متعلق به جمله «صَدَّهُم» یا «زَیَّنَ لَهُم» دانسته و «لام» در تقدیر گرفته اند که مجموعاً چنین مى شود: «صَدَّهُمْ عَنْ سَبِیْلِ لِئَلاّ یَسْجُدُوا لِلّهِ».
ولى ظاهر این است که «أَلاّ» در اینجا حرف تحضیض است و معنى «هلاّ» دارد، و همان گونه که در بالا گفتیم این جمله ظاهراً دنباله کلام هدهد است، هر چند بعضى آن را جمله استینافیه و از کلام خدا دانسته اند.