اهل سنت حدیثى در کتاب هاى مختلف خود از پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) به این مضمون نقل کرده اند که فرمود: نَحْنُ مَعاشِرَ الْأَنْبِیاءِ لا نُوَرِّثُ ما تَرَکْناهُ صَدَقَةٌ: «ما پیامبران ارثى از خود به یادگار نمى گذاریم، و آنچه از ما بماند باید به عنوان صدقه در راه خدا مصرف شود».
و گاه آن را با حذف جمله اول، به صورت «ما تَرَکْناهُ صَدَقَةٌ» نقل کرده اند.
سند این حدیث، غالباً در کتب معروف اهل سنت به «ابوبکر» منتهى مى شود که بعد از پیامبر(صلى الله علیه وآله) زمام امور مسلمین را به دست گرفت، و هنگامى که حضرت فاطمه(علیها السلام) و یا بعضى از همسران پیامبر(صلى الله علیه وآله) میراث خود را از او خواستند، او به استناد این حدیث از دادن میراث به آنان سر باز زد!.(1)
قابل توجه این که: در مدرک اخیر در حدیثى از «عایشه» چنین مى خوانیم: «فاطمه(علیها السلام) و عباس، بعد از وفات پیامبر(صلى الله علیه وآله) نزد ابوبکر آمدند و میراثشان از ناحیه پیامبر را مى خواستند، آنها در آن موقع زمینشان را در «فدک» و سهمشان را از «خیبر» مطالبه مى کردند.
ابوبکر گفت: من از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) شنیدم گفت: «ما چیزى را به ارث نمى گذاریم و آنچه از ما بماند صدقه است...».
هنگامى که فاطمه(علیها السلام) این سخن را شنید، با حالتى خشمگین «ابوبکر» را ترک کرد و تا آخر عمر با او یک کلمه سخن نگفت».(2)
این حدیث از جهات مختلفى قابل نقد و بررسى است ولى آنچه در حوصله این تفسیر مى گنجد، امور زیر است:
1 ـ این حدیث با متن قرآن سازگار نیست، و طبق قواعد اصولى که در دست داریم، هر حدیثى که موافق «کتاب اللّه» نباشد، از درجه اعتبار ساقط است، و نمى توان به عنوان حدیث پیامبر(صلى الله علیه وآله) و یا سائر معصومین(علیهم السلام) روى آن تکیه کرد.
در آیات فوق، خواندیم «سلیمان» از «داود» ارث برد، و ظاهر آیه مطلق است و اموال را نیز شامل مى شود. و در مورد «یحیى» و «زکریا» مى خوانیم: یَرِثُنِى وَ یَرِثُ مِنْ آلِ یَعْقُوبَ:
«فرزندى به من عنایت کن که از من و از آل یعقوب ارث برد».(3)
مخصوصاً در مورد «زکریا» بسیارى از مفسران روى جنبه هاى مالى تکیه کرده اند.
به علاوه، ظاهر آیات «ارث» در قرآن مجید عام است و همه را شامل مى شود.
و شاید به همین دلیل «قرطبى» از دانشمندان معروف اهل سنت ناچار شده است که حدیث را به عنوان فعل غالب و اکثر بگیرد نه عام، و گفته است: این مانند جمله اى است که عرب مى گوید: اِنّا مَعْشَرَ الْعَرَبِ أَقْرَى النّاسِ لِلْضَّیْفِ:
«ما جمعیت عرب از همه مردم مهمان نوازتریم» (در حالى که این یک حکم عمومى نیست).(4)
اما روشن است: این سخن ارزش این حدیث را نفى مى کند، زیرا اگر در مورد سلیمان و یحیى(علیهما السلام) به این عذر متوسل شویم شمول آن نسبت به موارد دیگر نیز قطعى نیست.
2 ـ روایت فوق، معارض با روایات دیگرى است که نشان مى دهد: ابوبکر تصمیم گرفت «فدک» را به «فاطمه»(علیها السلام) بازگرداند، ولى دیگران مانع شدند، چنان که در «سیره حلبى» مى خوانیم:
«فاطمه دختر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نزد ابوبکر آمد، در حالى که او بر منبر بود، گفت: اى ابوبکر! آیا این در کتاب خدا است که دخترت از تو ارث ببرد و من از پدرم ارث نبرم؟!
ابوبکر گریه کرد و اشکش جارى شد، سپس از منبر پائین آمد، و نامه اى دایر به واگذارى فدک به فاطمه(علیها السلام) نوشت، در این حال عُمر وارد شد، گفت: این چیست؟
گفت: نامه اى نوشتم که میراث فاطمه(علیها السلام) را از پدرش به او واگذارم.
عُمر گفت: اگر این کار را کنى از کجا هزینه نبرد با دشمنان را فراهم مى سازى؟ در حالى که عرب بر ضد تو قیام کرده است؟
سپس عُمر نامه را گرفت و پاره کرد»!.(5)
چگونه ممکن است نهى صریحى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) باشد، و ابوبکر به خود جرأت مخالفت را بدهد؟
و چرا عُمر استناد به نیازهاى جنگى کرد و استناد به روایت پیامبر(صلى الله علیه وآله)ننمود؟
بررسى دقیق روایت فوق نشان مى دهد: مسأله نهى پیامبر(صلى الله علیه وآله) مطرح نبوده، مهم در اینجا مسائل سیاسى روز بوده است، و همین ها است که انسان را به یاد گفتار «ابن ابى الحدید» دانشمند معتزلى مى اندازد، او مى گوید :
از استادم «على بن فارقى» پرسیدم: آیا فاطمه(علیها السلام) در ادعاى خود راست مى گفت؟
پاسخ داد: آرى!
گفتم: پس چرا ابوبکر «فدک» را به او نداد؟ با این که وى را صادق و راستگو مى شمرد؟!
استادم تبسم پر معنائى کرد، و سخن لطیف و زیبائى گفت، با این که او عادت به مزاح و شوخى نداشت گفت:
لَوْ أَعْطاها الیَوْمَ فَدَکَ بِمُجَرَّدِ دَعْواها لَجائَتْ اِلَیْهِ غَداً وَ ادَّعَتْ لِزَوْجِهَا الْخِلافَةَ! وَ زَحْزَحَتْهُ عَنْ مَقامِهِ وَ لَمْ یَکُنْ یُمْکِنْهُ الْاِعْتِذارُ وَ الْمُوافَقَةُ بِشَىْء:
«اگر آن روز فدک را به ادعاى فاطمه(علیها السلام) به او مى داد، فردا مى آمد و خلافت را براى همسرش ادعا مى کرد! و ابوبکر را از مقامش متزلزل مى ساخت و او نه عذرى براى بازگو کردن داشت و نه امکان موافقت»!.(6)
3 ـ روایت معروفى از پیامبر(صلى الله علیه وآله) در بسیارى از کتب اهل سنت و شیعه آمده است که: العُلَماءُ وَرَثَةُ الْأَنْبِیاءِ: «دانشمندان وارثان پیامبرانند».(7)
و نیز از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل شده: اِنَّ الْأَنْبِیاءَ لَمْ یُوَرِّثُوا دِیْناراً وَ لا دِرْهَماً: «پیامبران درهم و دینارى از خود به یادگار نگذاردند».(8)
از مجموع این دو حدیث چنین به نظر مى رسد: هدف اصلى این بوده که روشن سازند، افتخار انبیاء و سرمایه آنها علم و دانش بوده است، و مهمترین چیزى که از خود به یادگار گذاشتند، برنامه هدایت بود، و کسانى که سهم بیشترى از این علم و دانش را بر گرفتند، وارثان اصلى پیامبرانند، بى آن که نظر به اموالى داشته باشد که از آنان به یادگار مى ماند، بعداً این حدیث نقل به معنى شده و سوء تعبیر از آن گردیده، و احتمالاً جمله «ما تَرَکْناهُ صَدَقَةٌ» که استنباط بعضى، از روایت بوده است بر آن افزوده اند.
براى این که: سخن به درازا نکشد، گفتار خود را با بحثى از مفسر معروف اهل سنت «فخر رازى» که در ذیل آیه 11 سوره «نساء» آورده است پایان مى دهیم:
او مى گوید: یکى از تخصیص هائى که بر این آیه (آیه ارث فرزندان) وارد شده است، چیزى است که در مذهب اکثر مجتهدین (اهل سنت) است، که پیامبران(علیهم السلام) چیزى به ارث نمى گذارند، و شیعه (عموماً) در این بحث مخالفت کرده اند روایت شده است هنگامى که «فاطمه»(علیها السلام) میراث خود را مطالبه کرد، آنها به استناد حدیثى از پیامبر(صلى الله علیه وآله): «نَحْنُ مَعاشِرَ الْأَنْبِیاءِ لا نُوَرِّثُ ما تَرَکْناهُ صَدَقَةٌ»، او را از ارث خود باز داشتند، در این هنگام فاطمه(علیها السلام) به عموم آیه فوق (آیه ارث فرزندان) استدلال کرد، گوئى مى خواست به این حقیقت اشاره کند که عموم قرآن را نمى شود با خبر واحد تخصیص زد.
«فخر رازى» آن گاه مى افزاید: شیعه مى گوید: به فرض که تخصیص قرآن به خبر واحد جایز باشد، در اینجا به سه دلیل جایز نیست:
نخست این که: این بر خلاف صریح قرآن است که مى گوید «زکریّا» از خدا تقاضا کرد فرزندى به او بدهد که از وى و «آل یعقوب» ارث ببرد.
و همچنین قرآن مى گوید: سلیمان از داود ارث برد; زیرا نمى توان این آیات را حمل بر وراثت علم و دین کرد، چون این یک نوع وراثت مجازى است; چرا که این پیامبران، علم و دین را به فرزندان خود آموختند، نه آن که از خود گرفتند و به آنها واگذار کردند، وراثت حقیقى تنها در مال تصور مى شود (که از کسى بگیرند و به دیگرى بدهند).
دیگر این که: چگونه ممکن است «ابوبکر» از این مسأله که نیازى به آن نداشته است آگاه باشد، اما فاطمه و على(علیهما السلام) و عباس که از بزرگ ترین زاهدان و دانشمندان بودند، و با مسأله وراثت پیامبر(صلى الله علیه وآله) سر و کار داشتند از آن بى خبر بمانند؟
چگونه ممکن است پیامبر(صلى الله علیه وآله) این حدیث را به کسى تعلیم کرده باشد که نیازى نداشته و از کسى که نیاز داشته، دریغ دارد؟.
سوم این که: ممکن است جمله «ما تَرَکْناهُ صَدَقَةٌ» دنباله «لا نُوَرِّثُ» است و مفهومش این است: اموالى را که ما به عنوان صدقه اختصاص داده ایم در دائره میراث قرار نمى گیرد.
سپس «فخر رازى»، جواب کوتاهى به استدلالات مشهور فوق مى دهد و مى گوید: «فاطمه(علیها السلام) بعد از گفتگو با ابوبکر، به آن گفتگو راضى شد، و اجماع بر این منعقد شده است که: سخن ابوبکر درست است! وَ اللّهُ أَعْلَم».(9)
ولى روشن است: پاسخ «فخر رازى» درخور استدلال هاى فوق نیست; زیرا همان گونه که از منابع معروف و معتبر اهل سنت در بالا نقل کردیم، فاطمه(علیها السلام) نه تنها راضى نشد، بلکه چنان خشمگین گشت که: تا پایان عمر یک کلمه با ابوبکر سخن نگفت.
از این گذشته، چگونه ممکن است اجماعى در این مسأله باشد با این که شخصیتى همچون على و فاطمه(علیهما السلام) و عباس که در کانون وحى پرورش یافته اند، با آن مخالفت کرده اند؟!.

1 ـ تفسیر «فخر رازى»، جلد 9، صفحه 210.
2 ـ انبیاء، آیه 79.
3 ـ «احتجاج طبرسى»، مطابق نقل تفسیر «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 75.
4 ـ «ابن منظور» در «لسان العرب» مى گوید: نطق همان تکلم کردن است، سپس مى افزاید: وَ کَلامُ کُلِّ شَىْء مَنْطِقُهُ وَ مِنْهُ قَوْلُهُ تَعالى عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ:
«تکلم هر چیزى نطق او است، و آیه «عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّیْرِ» نیز از همین باب است».
سپس از یکى دیگر از عملماى ادب یعنى «ابن سیده» نقل مى کند: (بر خلاف آنچه بعضى گفته اند که: نطق مخصوص انسان است) گاهى نطق در غیر انسان به کار مى رود ـ توجه به این نکته نیز لازم است که علماى منطق و فلاسفه، نطق را به قدرت تفکر که به انسان توانائى براى سخن گفتن مى دهد اطلاق کرده اند ـ
5 ـ جاثیه، آیه 29.
6 ـ حدید، آیه 25.
7 ـ اعراف، آیه 157.
8 ـ انفال، آیه 26.
9 ـ جمعه، آیه 2.