در این که: منظور از دو جمله «الَّذِی یَراکَ حِینَ تَقُومُ وَ تَقَلُّبَکَ فِی السّاجِدِینَ» چیست؟ مفسران تفسیرهاى گوناگونى بیان کرده اند.
ظاهر آیه همان است که در بالا گفتیم: خداوند هنگامى که تو قیام مى کنى مى بیند و گردش و حرکتت را در میان سجده کنندگان مشاهده مى کند.
این قیام ممکن است قیام براى نماز باشد، یا قیام از خواب براى عبادت، و یا قیام به معنى «نماز فرادى» در برابر «تَقَلُّبَکَ فِی السّاجِدِینَ» که اشاره به نماز جماعت است، و یا همه اینها.
«تَقَلُّب» به معنى گردش و حرکت و از حالى به حالى منتقل شدن است، این تعبیر ممکن است اشاره به سجده پیامبر(صلى الله علیه وآله) در میان سجده کنندگان در حال نماز باشد، و یا گردش پیامبر(صلى الله علیه وآله) در میان یارانش که مشغول عبادت بودند و از حال آنها جستجو مى کرد.
و در مجموع، اشاره به این است که هیچ حالى از حالات تو، و هیچ تلاشى از تلاشهایت، چه آنها که جنبه فردى دارد، و چه آنها که همراه سایر مؤمنان به صورت جمعى براى سامان بخشیدن به امور بندگان و نشر آئین حق انجام مى گیرد، بر خداوند مخفى نیست (توجه داشته باشید: فعل هائى که در آیه آمده مضارع است و معنى حال و آینده را مى رساند).
ولى در اینجا دو تفسیر دیگر نیز ذکر شده که با ظاهر آیه چندان هماهنگ نیست و ممکن است از بطون آیه باشد.
نخست، نگاه هاى پیامبر(صلى الله علیه وآله) به نمازگزارانى که پشت سر او قرار مى گرفتند به خاطر این که آن حضرت همان گونه که از پیش رو مى توانست اجسام را ببیند، از پشت سر نیز توانائى دید اشخاص و موجودات را داشت، چنان که در حدیثى آمده است که فرمود: لا تَرْفَعُوا قَبْلِى وَ لا تَضَعُوا قَبْلِى، فَاِنِّى أَراکُمْ مِنْ خَلْفِى کَما أَراکُمْ مِنْ أَمامِى!:
«پیش از من سر از سجده برندارید، و قبل از من به سجده نروید که من شما را از پشت سر مى بینم همان گونه که از پیش رو مى بینم، سپس پیامبر (صلى الله علیه وآله) آیه فوق را به عنوان شاهد سخن تلاوت فرمود».(1)
دیگر این که: منظور، نقل و انتقال رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در صلب پیامبران از آدم تا «عبداللّه» همه تحت نظر لطف پروردگار صورت گرفته، یعنى هنگامى که نطفه پاک تو از پیامبر موحد و ساجدى به پیامبر دیگرى منتقل مى شد، خدا از همه آگاه بود.
در تفسیر «على بن ابراهیم» از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر جمله «وَ تَقَلُّبَکَ فِی السّاجِدِینَ» چنین آمده است: فِى أَصْلابِ النَّبِیّیْنَ صَلَواتُ اللّهِ عَلَیْهِمْ: «یعنى در صلب پیامبران که درود خدا بر آنها باد».(2)
و در تفسیر «مجمع البیان» در توضیح همین جمله از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) چنین آمده است: فِى أَصْلابِ النَّبِیّیْنَ نَبِىٌّ بَعْدَ نَبِىّ، حَتّى أَخْرَجَهُ مِنْ صُلْبِ أَبِیْهِ مِنْ نِکاح غَیْرِ سِفاح مِنْ لَدُنْ آدَمَ:
«در صلب پیامبران قرار داشت، پیامبرى بعد از پیامبر دیگر، تا این که خداوند او را از صلب پدرش از ازدواجى پاک، و دور از هر گونه ناپاکى از زمان آدم به بعد، بیرون فرستاد».(3)
البته، قطع نظر از آیات فوق و تفسیر آن، دلائلى در دست داریم که نشان مى دهد: پدر و اجداد پیامبران خدا، هرگز مشرک نبودند و در محیطى پاک از آلودگى هاى شرک و بى عفتى تولد یافتند.(4) ولى تفسیرهاى فوق، جزء بطون آیه است.

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 207، ذیل آیه مورد بحث.
2 ـ «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 69.
3 ـ «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 207، ذیل آیات مورد بحث.
4ـ براى توضیح بیشتر به جلد 5 تفسیر «نمونه» صفحه 305، ذیل آیه 74 سوره «انعام» مراجعه فرمائید.