بدون شک، انسان به هر سرزمین یا قبیله و نژادى تعلق داشته باشد، نسبت به آن عشق مىورزد، و این پیوند علاقه او با سرزمین، قوم و نژادش نه تنها عیب نیست، که عامل سازنده اى براى همکارى هاى اجتماعى او است، ولى این امر، حساب و اندازه دارد، اگر از حدّ بگذرد، به صورت مخرب و گاه فاجعه آفرین درخواهد آمد، و منظور از تعصب نژادى و قبیلگى که مورد نکوهش قرار مى گیرد همین «افراط» است.
«تعصب» و «عصبیت» در اصل، از ماده «عصب» به معنى پى هائى است که مفاصل را به هم ارتباط مى دهد، سپس هر گونه ارتباط و به هم پیوستگى را تعصب و عصبیت نامیده اند، اما معمولاً این لفظ در مفهوم افراطى و مذموم آن به کار مى رود.
دفاع افراطى از قوم و قبیله و نژاد و وطن، سرچشمه بسیارى از جنگ ها در طول تاریخ بوده است، و عاملى براى انتقال خرافات و زشتى ها ـ تحت عنوان آداب و سنن، قبیله و نژاد ـ به اقوام دیگر شده است.
این، دفاع و طرفدارى افراطى گاه به جائى مى رسد که بدترین افراد قبیله در نظر او زیبا، و بهترین افراد قبیله دیگر در نظر او زشت و شوم است، و همچنین آداب و سنت هاى زشت و زیبا.
و به تعبیر دیگر، تعصب نژادى پرده اى است از خود خواهى و جهل که بر روى افکار، درک و عقل انسان قرار مى گیرد، و قضاوت صحیح را از کار مى اندازد.
این حالت عصبیت، در میان بعضى اقوام صورت حادترى دارد، از جمله گروهى از عرب، که به تعصب، معروف و مشهورند و در آیات فوق خواندیم، تعصب عربى جاهلى تا آن حدّ بود که، اگر قرآن بر غیر عرب نازل مى شد هرگز به آن ایمان نمى آوردند.
در روایات اسلامى نیز از موضوع تعصب، به عنوان یک اخلاق مذموم، شدیداً نکوهش شده است، تا آنجا که در حدیثى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله)مى خوانیم: مَنْ کَانَ فِی قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِنْ خَرْدَل مِنْ عَصَبِیَّة بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِیَّةِ:
«کسى که در قلبش به اندازه دانه خردلى عصبیت باشد، خداوند روز قیامت او را با اعراب جاهلیت محشور مى کند».(1)
و در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: مَنْ تَعَصَّبَ أَوْ تُعُصِّبَ لَهُ فَقَدْ خَلَعَ رِبْقَةَ الْإِیمَانِ مِنْ عُنُقِهِ: «کسى که تعصب به خرج دهد یا براى او تعصب داشته باشند، پیوند ایمان را از گردن خویش برداشته است».(2)
از روایات اسلامى نیز استفاده مى شود که: ابلیس نخستین کسى بود که تعصب به خرج داد.
على(علیه السلام) ـ چنان که در «نهج البلاغه» آمده ـ بحث گویا، رسا و کوبنده اى در خطبه «قاصعه» در زمینه تعصب بیان فرموده است که گوشه اى از آن را ذیلاً ملاحظه مى کنید.
أَمَّا إِبْلِیسُ فَتَعَصَّبَ عَلَى آدَمَ لاِ َصْلِهِ وَ طَعَنَ عَلَیْهِ فِی خِلْقَتِهِ، فَقَالَ: أَنَا نَارِیٌّ وَ أَنْتَ طِینِیٌّ: «ابلیس در برابر آدم به خاطر اصل و اساس خویش تعصب ورزید، و آدم را مورد طعن قرار داد، و گفت: من از آتشم تو از خاک»!
سپس اضافه مى فرماید: فَإِنْ کَانَ لا بُدَّ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ فَلْیَکُنْ تَعَصُّبُکُمْ لِمَکَارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الْأَفْعَالِ وَ مَحَاسِنِ الْأُمُورِ: «اگر قرار هست تعصبى داشته باشید، این تعصب شما به خاطر اخلاق پسندیده، افعال نیک و کارهاى خوب باشد».(3)
ضمناً، از این حدیث به خوبى روشن مى شود که: ایستادگى سرسختانه براى طرفدارى از یک واقعیت مطلوب، نه تنها تعصب مذموم نیست، بلکه مى تواند خلاء روحى انسان را در پیوندهاى نادرست جاهلى پر کند.
لذا، در حدیثى از امام على بن الحسین(علیه السلام) مى خوانیم: از آن حضرت درباره «تعصب» سؤال کردند فرمود: الْعَصَبِیَّةُ الَّتِی یَأْثَمُ عَلَیْهَا صَاحِبُهَا أَنْ یَرَى الرَّجُلُ شِرَارَ قَوْمِهِ خَیْراً مِنْ خِیَارِ قَوْم آخَرِینَ، وَ لَیْسَ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُحِبُّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ، وَ لَکِنْ مِنَ الْعَصَبِیَّةِ أَنْ یُعِینَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ:
«تعصبى که انسان به خاطر آن گناهکار مى شود این است که: اشرار قومش را بهتر از نیکان قوم دیگر بداند، اما این که انسان، قوم و قبیله خویش را دوست دارد عصبیت نیست، عصبیت آن است که انسان قوم و قبیله خود را در ستمگرى یارى دهد».(4)
تعبیر دیگرى که از عصبیت در آیات و روایات آمده، «حمیت» یا «حمیت جاهلیت» است.
گرچه سخن در این زمینه بسیار است گفتار خود را با دو حدیث پایان مى دهیم.
امیر مؤمنان على(علیه السلام) فرمود: اِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ یُعَذِّبُ سِتَّةً بِسِتٍّ: العَرَبُ بِالْعَصَبِیَّةِ، وَ الدَّهاقِنَةُ بِالْکِبْرِ، وَ الْأُمَراءُ بِالْجَوْرِ، وَ الْفُقَهاءُ بِالْحَسَدِ، وَ التُّجّارُ بِالْخِیانَةِ، وَ أَهْلُ الرُّسْتاقَ بِالْجَهْلِ:
«خداوند شش گروه را به خاطر شش صفت عذاب مى کند، «عرب» را به خاطر تعصبش، «کدخدایان» (و صاحبان زمین و ثروت) را به خاطر کبرشان، «زمامداران» را به خاطر ستمشان، «فقهاء» را به خاطر حسدشان، «تجّار» را به خاطر خیانتشان، و «روستائیان» را به خاطر جهل».(5)
«پیامبر(صلى الله علیه وآله) همه روز از شش چیز به خدا پناه مى برد: از شک، شرک، حمیت (تعصب)، غضب، ظلم و حسد» (کانَ رَسُولَ اللّهِ(صلى الله علیه وآله) یَتَعَوَّذُ فِى کُلِّ یَوْم مِنْ سِتٍّ مِنَ الشَّکِّ وَ الشِّرْکِ وَ الْحَمِیَّةِ وَ الْغَضَبِ وَ الْبَغْىِ وَ الْحَسَدِ).(6)

1 و 2 ـ «اصول کافى»، جلد 2، باب العصبیة، صفحه 232، احادیث 1 و 3 (صفحات 307 و 308، چاپ دار الکتب الاسلامیّة).
3 ـ «نهج البلاغه»، خطبه 192 (خطبه قاصعه).
4 ـ «اصول کافى»، جلد 2، باب العصبیة، صفحه 233.
5 و 6 ـ «بحار الانوار»، جلد 73، صفحه 289.