در این آیات، آخرین صحنه از این بخش از داستان موسى و فرعون مطرح شده، و آن چگونگى نابودى فرعونیان و پیروزى و نجات بنى اسرائیل است.
چنان که در آیات گذشته خواندیم، فرعون مأموران خود را به شهرهاى مصر گسیل داشت، و به اندازه کافى لشکر و نیرو آماده ساخت.
بعضى از مفسران نوشته اند: ششصد هزار نفر را به عنوان مقدمه لشکر فرستاد، و خود با یک ملیون نفر به دنبال آنها به راه افتاد!
شب را با سرعت به دنبال آنها حرکت کردند، و به هنگام طلوع آفتاب به همراهان موسى(علیه السلام) رسیدند، چنان که نخستین آیه مورد بحث مى گوید: «فرعونیان آنها را تعقیب کردند و به هنگام طلوع آفتاب به آنها رسیدند» (فَأَتْبَعُوهُمْ مُشْرِقِینَ).(1)

هنگامى که دو گروه یکدیگر را دیدند، یاران موسى گفتند: به طور قطع ما در چنگال فرعونیان گرفتار شدیم و راه نجاتى وجود ندارد»! (فَلَمّا تَراءَا الْجَمْعانِ قالَ أَصْحابُ مُوسى إِنّا لَمُدْرَکُونَ).
در پیش روى ما دریا و امواج خروشان آب، و در پشت سر ما دریائى از لشکر خونخوار با تجهیزات کامل، جمعیتى که سخت از ما خشمگین اند و امتحان خونخوارى خود را در کشتن فرزندان بى گناه ما سالیان دراز داده اند، و خود فرعون نیز به قدر کافى مردى خیره سر، ستمگر و خونخوار است.
بنابراین، به سرعت همه ما را محاصره خواهند کرد و از دم تیغ و شمشیر خواهند گذراند، یا اسیر کرده و با شکنجه بازمى گردانند و تمام قرائن نشان مى داد که مطلب همین گونه است.
لحظات دردناکى بر بنى اسرائیل گذشت، لحظاتى که تلخى آن غیر قابل توصیف است، شاید جمع زیادى در ایمان خود متزلزل شده، و سخت روحیه خود را باخته بودند.

اما موسى(علیه السلام) همچنان آرام و مطمئن بود، و مى دانست وعده هاى خدا درباره نجات بنى اسرائیل و نابودى قوم سرکش، تخلف ناپذیر است.
لذا با یک دنیا اطمینان و اعتماد، رو به جمعیت وحشتزده بنى اسرائیل کرده، «گفت: چنین نیست، آنها هرگز بر ما مسلط نخواهند شد، چرا که پروردگار من با من است و به زودى مرا هدایت خواهد کرد» (قالَ کَلاّ إِنَّ مَعِیَ رَبِّی سَیَهْدِینِ).
این تعبیر ممکن است اشاره به همان وعده اى بوده باشد که خداوند به هنگام مأموریت دادن به موسى و هارون(علیهم السلام) فرمود: إِنَّنِی مَعَکُما أَسْمَعُ وَ أَرى: «من همه جا با شما هستم مى شنوم و مى بینم».(2)
او مى داند خدا همه جا با او است، مخصوصاً تکیه روى نام «ربّ» (خداوند مالک و مصلح) نشان مى دهد: او مى دانست که این راه را نه با پاى خود مى پیماید که با لطف خداوند قادر مهربان طى مى کند.

در این هنگام، که شاید بعضى با ناباورى سخن موسى را شنیدند و همچنان در انتظار فرا رسیدن آخرین لحظات زندگى بودند، فرمان نهائى صادر شد، چنان که قرآن مى گوید: «ما به موسى وحى کردیم که عصایت را به دریا بزن»! (فَأَوْحَیْنا إِلى مُوسى أَنِ اضْرِبْ بِعَصاکَ الْبَحْرَ).
همان عصائى که یک روز، آیت انذار است، و روز دیگر، نشانه رحمت و نجات.
موسى(علیه السلام) چنین کرد و عصا را به دریا زد، صحنه عجیبى نمایان گشت که برق شادى در چشم ها و دل هاى بنى اسرائیل نمایان گردید: «ناگهان دریا شکافته شد، آب ها قطعه قطعه شدند، و هر بخشى همچون کوهى عظیم روى هم انباشته گشت»! و در میان آنها جاده ها نمایان گردید (فَانْفَلَقَ فَکانَ کُلُّ فِرْق کَالطَّوْدِ الْعَظِیمِ).
«انفلق» از ماده «فَلْق» (بر وزن فرق) به معنى شکافته شدن است، و «فِرْق»(بر وزن رزق) از ماده «فَرْق» (بر وزن حلق) به معنى جدا شدن است، به تعبیر دیگر (به گونه اى که «راغب» در «مفردات» گوید) فرق «فلق» و «فرق» این است که: اولى اشاره به شکافتن مى کند و دومى جدا شدن، و لذا «فرقه» و «فرق» به قطعه یا جماعتى گفته مى شود که از بقیه جدا گردد.
«طود» به معنى کوه عظیم است، و توصیف مجدد آن به عظیم در آیه فوق تأکیدى بر این معنى است.
به هر حال، خداوندى که فرمانش بر همه چیز نافذ است و آب ها اگر طغیان مى کنند به فرمان او است، و طوفان ها اگر به حرکت در مى آیند به امر او است همان خدائى که: نقش هستى نقشى از ایوان او است، و آب و باد و خاک سرگردان او است، چنین فرمانى را به امواج دریا داد، و امواج به سرعت پذیرا گشتند، روى هم انباشته شدند، و در میان آنها جاده ها نمایان گشت و هر گروهى از بنى اسرائیل در جاده اى روان شدند.

فرعون و فرعونیان که از دیدن این صحنه، مات و مبهوت شده بودند و چنین معجزه روشن و آشکارى را مى دیدند، باز هم از مرکب غرور پیاده نشدند، باز هم به تعقیب موسى و بنى اسرائیل پرداختند و به سوى سرنوشت نهائى خود پیش رفتند، چنان که قرآن مى گوید: «و در آنجا دیگران را نیز به دریا نزدیک ساختیم» (وَ أَزْلَفْنا ثَمَّ الْآخَرِینَ).
و به این ترتیب، فرعونیان نیز وارد جاده هاى دریائى شدند، و همچنان مغرورانه به دنبال بردگان قدیمى خود که سر به طغیان برافراشته بودند مى دویدند، غافل از این که لحظات آخر عمر آنها فرا رسیده، و فرمان عذاب به زودى صادر مى شود.

آیه بعد، مى گوید: «ما موسى و تمام کسانى که با او بودند را نجات دادیم» (وَ أَنْجَیْنا مُوسى وَ مَنْ مَعَهُ أَجْمَعِینَ).

درست هنگامى که آخرین نفر از بنى اسرائیل از دریا بیرون آمد و آخرین نفر از فرعونیان داخل دریا شد، فرمان دادیم: آب ها به حال اول بازگردند، امواج خروشان یک مرتبه فرو ریختند و سر بر هم نهادند، فرعون و لشکرش را همچون پرهاى کاه با خود به هر جا بردند، در هم کوبیدند و نابود کردند.
قرآن در یک عبارت کوتاه این ماجرا را بیان کرده مى گوید: «سپس دیگران را غرق کردیم» (ثُمَّ أَغْرَقْنَا الْآخَرِینَ).
و به این ترتیب، همه چیز در یک لحظه پایان گرفت، بردگان اسیر، آزاد شدند و جباران مغرور، گرفتار و نابود گشتند، تاریخ ورق خورد، تمدنى خیره کننده که بر ویرانه هاى خانه هاى مستضعفان پى ریزى شده بود، از صفحه عالم محو گشت، دوران آن مستکبران پایان گرفت و مستضعفان، وارث ملک و حکومت آنها شدند.

آرى «در این ماجرا نشانه روشن و درس عبرت بزرگى است، اما اکثر آنها ایمان نیاوردند» گوئى چشم ها بسته، گوش ها کر و قلب ها در خواب فرو رفته است (إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ).
جائى که فرعونیان با دیدن آن صحنه هاى عجیب، ایمان نیاوردند از این قوم مشرک تعجب مکن، و از عدم ایمانشان نگران مباش، که تاریخ از این صحنه ها بسیار به خاطر دارد.
تعبیر به «أکثر» اشاره به این است که: گروهى از فرعونیان دست به دامن آئین موسى زدند و به جمع یاران او پیوستند، نه تنها «آسیه» همسر فرعون، و دوست با وفاى موسى که در قرآن از او به عنوان «مؤمن آل فرعون» یاد شده، بلکه جمع دیگرى همانند ساحران توبه کار، به او پیوستند.

آخرین آیه مورد بحث، در یک جمله کوتاه و پر معنى به قدرت و رحمت بى پایان خدا اشاره کرده مى گوید: «پروردگار تو هم عزیز است و هم رحیم» (وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ).
از «عزت» او است که هر زمان اراده کند، فرمان نابودى اقوام یاغى را صادر مى کند، و براى نابود کردن یک قوم جبار، نیاز به این ندارد که لشکر فرشتگان را از آسمان اعزام کند به همان آبى که مایه حیات آنها است فرمان مرگ آنها را مى دهد، و همان دریاى نیل که مایه ثروت و قدرت فرعونیان است قبرستان آنها مى شود!.
و از «رحمت» او است که در این کار، هرگز عجله نمى کند، بلکه سال ها مهلت مى دهد، معجزه مى فرستد، اتمام حجت مى کند.
و نیز از رحمت او است که این بردگان ستمدیده را از چنگال آن اربابان قلدر و زورگو رهائى مى بخشد.

1 ـ بعضى از مفسران احتمال داده اند: منظور از «مشرقین» حرکت بنى اسرائیل به سوى شرق و پیروى فرعونیان از آنها در همین جهت بوده است; زیرا مى دانیم: سرزمین «بیت المقدس» نسبت به مصر، منطقه شرقى محسوب مى شود.
2 ـ طه، آیه 46.