واژه «ترتیل» از ماده «رَتَل» (بر وزن قمر)، به معنى «منظم بودن و مرتب بودن» است، لذا کسى که دندان هایش خوب و منظم و مرتب باشد، عرب به او «رتل الاسنان» مى گوید، روى این جهت، ترتیل به معنى پى در پى آوردن سخنان یا آیات روى نظام و حساب، گفته شده.
بنابراین، جمله «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِیْلاً» اشاره به این واقعیت است که: آیات قرآن گرچه تدریجاً و در مدت 23 سال نازل شده است، اما این نزول تدریجى، روى نظم و حساب و برنامه اى بوده، به گونه اى که در افکار، رسوخ کند، و دل ها را مجذوب خود سازد.
در تفسیر کلمه «ترتیل» روایات جالبى نقل شده که: به بعضى از آنها ذیلاً اشاره مى کنیم:
در تفسیر «مجمع البیان» از پیامبر(صلى الله علیه وآله) چنین نقل شده: به «ابن عباس» فرمود: اِذا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَرَتِّلْهُ تَرْتِیْلاً: «هنگامى که قرآن را خواندى آن را با ترتیل بخوان».
«ابن عباس» مى گوید پرسیدم: ترتیل چیست؟
پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمود:
بَیِّنْهُ تَبْیِیناً، وَ لا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الدَّقَلِ (الرَّمْل) وَ لا تَهُذَّهُ هَذَّ الشِّعْرِ، قِفُوا عِنْدَ عَجائِبِهِ، حَرِّکُوا بِهِ الْقُلُوبَ، وَ لا یَکُونَنَّ هَمُّ أَحَدِکُمْ آخِرَ السُّورَةِ:
«حروف و کلمات آن را کاملاً روشن ادا کن، نه همچون خرماى خشکیده (یا ذرات شن) آن را پراکنده کن، و نه همچون شعر آن را با سرعت پشت سر هم بخوان، به هنگام برخورد با عجائب قرآن توقف کنید، و بیندیشید و دل ها را با آن تکان دهید، و هرگز نباید همت شما این باشد که: به سرعت سوره را به پایان رسانید» (بلکه مهم اندیشه و تدبر و بهره گیرى از قرآن است).(1)
نظیر همین معنى در «اصول کافى» از امیر مؤمنان على(علیه السلام) نقل شده است.(2)
از امام صادق(علیه السلام) نیز چنین نقل شده: التَّرْتِیْلُ اَنْ تَتَمَکَّثَ بِهِ وَ تَحْسُنَ بِهِ صَوْتَکَ، وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَة فِیْها ذِکْرُ النّارِ فَتَعَوَّذُ بِاللّهِ مِنَ النّارِ وَ اِذا مَرَرْتَ بِآیَة فِیْها ذرکْرُ الْجَنَّةِ فَاسْئَلِ اللّهَ الجَنَّةَ:
«ترتیل آن است که آیات را با تأنّى و با صداى زیبا بخوانى و هنگامى که به آیه اى برخورد مى کنى که در آن سخن از آتش دوزخ است، به خدا پناه بر، و هنگامى که به آیه اى مى رسى که در آن بیان بهشت است از خدا بهشت را بطلب» (خود را به اوصاف بهشتیان متصف کن و از صفات دوزخیان بپرهیز).(3)

1 ـ «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 170، ذیل آیه مورد بحث.
2 ـ «اصول کافى»، جلد 2، صفحه 449، باب ترتیل القرآن بالصوت الحسن.
3 ـ «مجمع البحرین»، ماده «رتل».