واژه «هَباء» به معنى ذرات بسیار ریز غبار است که، در حال عادى، ابداً به چشم نمى آید، مگر زمانى که نور آفتاب از روزنه، یا دریچه اى به داخل اطاق تاریکى بیفتد و این ذرات را روشن و قابل مشاهده سازد.
این تعبیر، نشان مى دهد: اعمال آنها به قدرى بى ارزش و بى اثر خواهد شد که اصلاً گوئى عملى وجود ندارد، هر چند سالیان دراز، تلاش و کوشش کرده باشند.
این آیه نظیر آیه 18 سوره «ابراهیم» است که مى فرماید: مَثَلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ کَرَماد اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْم عاصِف:
«اعمال کسانى که به پروردگارشان کافر شدند، همچون خاکسترى است در برابر تندباد، در یک روز طوفانى»!.
دلیل منطقى آن هم روشن است; زیرا چیزى که به عمل انسان شکل و محتوا مى دهد، نیت، انگیزه و هدف نهائى عمل است، افراد با ایمان، با انگیزه الهى و توحیدى، هدف هاى مقدس و پاک، و برنامه صحیح و سالم، به سراغ انجام کارها مى روند، در حالى که مردم بى ایمان، غالباً گرفتار تظاهر، ریاکارى، تقلب، غرور و خود بینى هستند، و همین، سبب بى ارزش شدن اعمال آنها مى شود.
به عنوان نمونه، ما مسجدهائى را از صدها سال پیش سراغ داریم که گذشت قرن ها کمترین تأثیرى بر آنها نگذاشته است، و به عکس، خانه هائى را مى بینیم که با گذشت یک ماه یا یک سال، شکست ها و نقص هاى فراوان در آن ظاهر مى شود، اولى چون انگیزه الهى داشته از هر نظر محکم و با بهترین مصالح، با پیش بینى تمام حوادث آینده ساخته شده، اما دومى، چون هدف، تهیه مال و ثروتى از طریق تظاهر و فریب بوده است، تنها به رنگ و رو و ظاهرش توجه شده است.(1)
اصولاً، از نظر منطق اسلام، اعمال صالح آفاتى دارد که باید دقیقاً مراقب آن بود: گاه از آغاز ویران و فاسد است، همچون عملى که براى «ریا» انجام مى گیرد.
گاه، انسان در حین عمل گرفتار غرور، عجب و خودبینى مى شود و ارزش عملش به خاطر آن از بین مى رود.
و گاه، بعد از عمل به خاطر انجام کارهاى مخالف و منافى، اثرش محو و نابود مى گردد، مانند انفاقى که پشت سر آن «منت» باشد، و یا اعمال صالحى که پشت سر آن کفر و ارتداد صورت گیرد.
و حتى طبق بعضى از روایات اسلامى، گاه، انجام گناهانى قبل از انجام عمل روى آن اثر مى گذارد، چنان که در مورد شراب خوار مى خوانیم: تا چهل روز نماز او مقبول درگاه خدا نخواهد شد.(2)
به هر حال، اسلام برنامه اى فوق العاده دقیق، باریک و حساب شده درباره خصوصیات عمل صالح دارد.
در حدیثى، از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم: روز قیامت خداوند گروهى را مبعوث مى کند، در حالى که نورى در مقابل آنان همچون لباس هاى سفید و درخشنده است (این نور همان اعمال آنها است) سپس به آن اعمال فرمان مى دهد: همگى ذرات پراکنده غبار شوید (و به دنبال آن همه محو مى گردند) آن گاه فرمود:
اِنِّهُمْ کانُوا یَصُومُونَ وَ یُصَلُّونَ وَ لکِنْ کانُوا اِذا عُرِضَ لَهُمْ شَىْءٌ مِنَ الْحَرامِ أَخَذُوهُ وَ اِذا ذُکِرَ لَهُمْ شَىْءٌ مِنْ فَضْلِ أَمِیرِالْمُؤْمِنِیْنَ أَنْکَرُوهُ!:
«آنها نماز و روزه را به جا مى آوردند ولى هنگامى که حرامى به آنها عرضه مى شد، از آن استفاده مى کردند و موقعى که از فضائل امیر مؤمنان على(علیه السلام) براى آنها بیان مى گشت، انکار مى کردند»!.(3)
* * *
و از آنجا که قرآن، معمولاً نیک و بد را در برابر هم قرار مى دهد، تا با مقایسه، وضع هر دو روشن شود، آیه بعد، از بهشتیان سخن گفته، مى فرماید: «بهشتیان در آن روز، قرارگاهشان بهتر و استراحتگاهشان نیکوتر است» (أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذ خَیْرٌ مُسْتَقَرّاً وَ أَحْسَنُ مَقِیلاً).
معنى این سخن، آن نیست که دوزخیان وضعشان خوبست و بهشتیان وضعشان از آنها بهتر، زیرا صیغه «افعل تفضیل» گاه در مواردى به کار مى رود که: یک طرف به کلى فاقد آن مفهوم است و طرف دیگر واجد، مثلاً در سوره «فصلت» آیه 40 مى خوانیم: أَ فَمَنْ یُلْقى فِی النّارِ خَیْرٌ أَمْ مَنْ یَأْتِی آمِناً یَوْمَ الْقِیامَةِ:
«آیا کسى که در آتش افکنده مى شود بهتر است یا کسى که روز قیامت در نهایت امنیت وارد محشر مى شود»؟!
«مُسْتَقَر» به معنى قرارگاه و «مَقِیْل» به معنى «محل استراحت در نیمه روز» است (از ماده «قیلوله» به معنى خواب نیم روز آمده است).
* * *
1 ـ در این زمینه به گونه مشروح تر در جلد دهم تفسیر «نمونه»، صفحه 308 به بعد (ذیل آیه 18 سوره «ابراهیم») بحث کرده ایم.
2 ـ «سفینة البحار»، جلد 1، صفحه 427، ماده «خمر».
3 ـ تفسیر «على بن ابراهیم» طبق نقل «نور الثقلین»، جلد 4، صفحه 9.
