گفتیم: اسلام برنامه «آزادى تدریجى بردگان» را طرح کرده، و به همین دلیل، از هر فرصتى براى آزاد ساختن آنان استفاده کرده است، یکى از مواد این برنامه، مسأله «مکاتبه» است که به عنوان یک دستور، در آیات مورد بحث به آن اشاره شده است.
«مکاتبه» از ماده «کتابت» و «کتابت» در اصل از ماده «کتب» (بر وزن کسب) به معنى «جمع» است، و این که: نوشتن را کتابت مى گویند به خاطر آن است که حروف و کلمات را در یک عبارت جمع مى کند، و چون در  «مکاتبه» قرار دادى میان «مولا» و «عبد» نوشته مى شود آن را «مکاتبه» نامیده اند.
عقد مکاتبه یک نوع قرار داد است که میان این دو نفر بسته مى شود، و عبد موظف مى گردد، از طریق کسب آزاد، مالى تهیه کرده و به اقساطى که براى او قابل تحمل باشد به «مولا» بپردازد و آزادى خود را باز یابد، و دستور داده شده است که مجموع این اقساط، بیش از قیمت عبد نباشد.
و نیز اگر به عللى عبد، از پرداختن اقساط عاجز شد، باید از بیت المال و سهم زکات اقساط او پرداخته و آزاد گردد، حتى بعضى از فقهاء تصریح کرده اند: اگر زکاتى به مولا تعلق گیرد، خود او باید اقساط بدهى عبد را از باب زکات حساب کند.
این عقد یک عقد لازم است و هیچ یک از طرفین حق فسخ آن را ندارد.
روشن است: با این طرح، هم بسیارى از بردگان آزادى خود را باز مى یابند و هم توانائى زندگى مستقل را در این مدت که ملزم به کار کردن و پرداخت اقساط هستند پیدا مى کنند، و هم صاحبان آنها به ضرر و زیان نمى افتند و عکس العمل منفى به زیان بردگان نشان نخواهند داد.
«مکاتبه» احکام و فروع فراوانى دارد که در کتب فقهى «کتاب المکاتبه» آمده است.