اگر از شاخ و برگ ها صرف نظر کنیم، در میان علماى اسلام، در مورد مسأله  برزخ، عذاب و نعمت در این عالم اتفاق نظر وجود دارد، و علماى شیعه و اهل سنت در این امر متفقند، جز اندکى که قابل ملاحظه نیستند.
دلیل این اتفاق نظر نیز روشن است; زیرا وجود جهان برزخ و نعمت و عذاب آن همان گونه که گفتیم صریحاً در آیات قرآن مجید آمده است.
در مورد شهیدان قرآن با صراحت مى گوید: نباید تصور کرد که آنها مردگانند آنها زنده اند و نزد پروردگارشان نعمت و روزى مى گیرند و از آنچه خدا به آنها داده است خوشحالند و حتى به بازماندگان بشارت مى دهند که آنها غم و اندوهى ندارند.(1)
نه تنها این دسته از نیکوکاران متنعمند، که گروهى از بدترین طاغیان و مجرمان نیز در عذابند چنان که درباره معذب بودن آل فرعون بعد از مرگ و قبل از قیام قیامت، قبلاً اشاره کردیم.(2)
و روایات نیز چنان که دانستیم در منابع اسلامى در حدّ تواتر است.
بنابراین، اصل وجود عالم برزخ جاى بحث نیست، مهم آن است که: بدانیم زندگى برزخى چگونه است؟ که در اینجا تصویرهاى مختلفى ذکر شده است که روشن ترین آنها آن است که: روح انسان بعد از پایان زندگى این جهان، در اجساد لطیفى قرار مى گیرد که از بسیارى از عوارضِ این ماده کثیف بر کنار است، و چون از هر نظر شبیه این جسم است، به آن «قالب مثالى» یا «بدن مثالى» مى گویند که نه، به کلى مجرد است، و نه مادى محض، بلکه داراى یک نوع «تجرد برزخى» است.
بعضى از محققان آن را تشبیه به وضع روح در حالت خواب کرده اند که: در آن حال، ممکن است با مشاهده نعمت هائى به راستى لذت ببرد و یا بر اثر دیدن  مناظر هولناک معذب و متألم شود آنچنان که گاه واکنش آن در همین بدن نیز ظاهر مى شود، و به هنگام دیدن خواب هاى هولناک، فریاد مى کشد، نعره مى زند، پیچ و تاب مى خورد، بدن او غرق عرق مى شود.
حتى بعضى معتقدند: در حال خواب، به راستى روح با قالب مثالى فعالیت مى کند، و حتى بالاتر از آن معتقدند: روح قوى در حال بیدارى نیز مى تواند همان تجرد برزخى را پیدا کند، یعنى از جسم جدا شده و با همین قالب مثالى به میل خود، و یا از طریق خواب هاى مغناطیسى در جهان سیر کند و از مسائلى با خبر گردد.(3)
بلکه بعضى تصریح مى کنند: قالب مثالى در باطن بدن هر انسانى هست، منتها به هنگام مرگ و آغاز زندگى برزخى، جدا مى شود و گاه در همین زندگى مادى دنیا نیز امکان جدائى ـ چنان که گفتیم ـ براى او حاصل مى شود.
حال اگر تمام این مشخصات را براى قالب مثالى نپذیریم، اصل مطلب را نمى توان انکار کرد; چرا که در روایات بسیارى به آن اشاره شده و از نظر دلیل عقل نیز هیچگونه مانعى ندارد.
ضمناً، از آنچه گفتیم، پاسخ این ایراد روشن شد که بعضى مى گویند:
اعتقاد به جسد مثالى مستلزم اعتقاد به مسأله تناسخ است; چرا که تناسخ چیزى جز این نیست که روح واحد منتقل به جسم هاى متعدد گردد.
جواب این ایراد را مرحوم «شیخ بهائى» به طرز روشنى بیان کرده است، او مى گوید: تناسخى که همه مسلمانان اتفاق بر بطلان آن دارند، این است که: روح  بعد از ویرانى این بدن، به بدن دیگرى در همین عالم بازگردد، اما تعلق روح به بدن مثالى در «جهان برزخ» تا قیام قیامت که باز به بدن هاى نخستین به فرمان خدا بر مى گردد، هیچگونه ارتباطى به تناسخ ندارد، و اگر مى بینید ما تناسخ را شدیداً انکار کرده و معتقدان آن را تکفیر مى کنیم، به خاطر آن است که: آنها قائل به ازلى بودن ارواح و انتقال دائمى آنها از بدنى به بدن دیگرند، و معاد جسمانى را در جهان دیگر به کلى منکرند.(4)
و اگر همانطور که بعضى گفته اند: قالب مثالى در باطن همین بدن مادى باشد، پاسخ مسأله تناسخ روشن تر مى شود; زیرا روح از قالب خود به قالب دیگرى منتقل نشده، بلکه بعضى از قالب هاى خود را رها ساخته و با دیگرى ادامه حیات برزخى داده است.

سؤال دیگر که در اینجا باقى مى ماند این است که: از بعضى آیات قرآن استفاده مى شود، گروهى از مردم داراى عالم برزخ نیستند، چنان که در آیات 55 و 56 سوره «روم» مى خوانیم: «گروهى از مجرمان بعد از بر پا شدن قیامت سوگند یاد مى کنند که ساعتى بیشتر در جهان برزخ نبودند، ولى به زودى مؤمنان آگاه به آنها مى گویند: شما به فرمان خدا مدتى طولانى تا روز قیامت، مکث کرده اید و هم اکنون روز قیامت است».
پاسخ این ایراد، در روایات متعددى چنین داده شده است: مردم سه گروهند: گروهى مؤمنان خالص، گروهى کافران خالص، و گروهى متوسط و مستضعفند.
جهان برزخ مخصوص گروه اول و دوم است، اما گروه سوم در یک نوع  حالت بى خبرى، عالم برزخ را طى مى کنند (براى اطلاع بیشتر از این روایات به جلد 6 «بحار الانوار» بحث احوال برزخ و قبر مراجعه شود).

1 ـ آل عمران، آیه 169.
2 ـ غافر، آیه 46.
3 ـ مرحوم «علامه مجلسى» ضمن بیان این مطلب در «بحار الانوار» تصریح مى کند: تشبیه حالت برزخ به حالت رویا و خواب در بسیارى از اخبار وارد شده، و حتى امکان دارد نفوس قویه عالیه، داراى جسدهاى مثالى متعددى باشند، و به این وسیله روایاتى که مى گوید: امامان نزد هر کس در حال جان دادن حاضر مى شوند، نیاز به توجیه و تفسیرى نخواهد داشت (بحار الانوار، جلد 6، صفحه 271).
4 ـ «بحار الانوار»، جلد 6، صفحه 277.