گر چه در این آیات، روى سخن به پیامبر(صلى الله علیه وآله) است، ولى هدف آیات گذشته را که تهدید کفار و مشرکان لجوج، به عذاب هاى الهى است، تعقیب مى کند.
نخست مى گوید: «اى پیامبر! بگو: پروردگارا! اگر بخشى از عذاب هائى را که به این گروه سرکش، وعده مى دهى به من نشان دهى...» (قُلْ رَبِّ إِمّا تُرِیَنِّی ما یُوعَدُونَ). (1)
* * *
«پروردگارا! مرا در این عذاب ها با قوم ستمگر همراه مگردان» (رَبِّ فَلا تَجْعَلْنِی فِی الْقَوْمِ الظّالِمِینَ).
تقاضایم این است: هر گاه عذاب قطعى تو دامان اینها را فرو گیرد، بر من منت گذار و مرا از این مهلکه برهان که با ظالمان و ستمگران همراه نباشم.
بدون شک، عمل و برنامه پیامبر(صلى الله علیه وآله) چیزى نبود که او را مشمول مجازات الهى کند.
و نیز بدون شک، در قانون عدل الهى هرگز خشک و تر با هم نمى سوزند و حتى اگر در یک مملکت عظیم یک نفر خداپرست وظیفه شناس باشد، و دیگران به جرم اعمالشان گرفتار عذاب شوند، خدا آن یک نفر را نجات خواهد داد.
ولى این دعاى پیامبر(صلى الله علیه وآله) که به فرمان الهى انجام مى گیرد، به خاطر این است که:
اولاً ـ به کافران مشرک اخطار کند که مسأله آن قدر جدى است که حتى پیامبر بزرگ اسلام(صلى الله علیه وآله) باید خود را به خدا بسپارد، و نجات را از او بخواهد.
ثانیاً ـ تعلیمى است براى همه پیروان این پیامبر، که هرگز از عذاب الهى ایمن نباشند و خود را در هر حال به او بسپارند.
و اما این که: منظور از این عذاب، چه عذابى است؟ بیشتر مفسران معتقدند: منظور مجازات هاى دنیوى است که خداوند دامنگیر مشرکان ساخت، از جمله شکست سخت و ضربات کوبنده اى بود که در جنگ «بدر» بر آنها وارد آمد.(2)
و با توجه به این که سوره «مؤمنون» مکّى است و در آن روز مؤمنان، سخت در فشار بودند، این آیات یک نوع دلدارى و تسلى خاطر براى آنها بود (نظیر این معنى در سوره «یونس» آیه 46 نیز آمده است).
ولى بعضى از مفسران احتمال داده اند: هم عذاب دنیا و هم عذاب آخرت را شامل گردد.(3)
اما تفسیر اول نزدیک تر به نظر مى رسد.
* * *
و باز براى تأکید بیشتر، روى این موضوع و نفى هر گونه شک و تردید از دشمنان و دلدارى و تسلى خاطر به پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مؤمنان، در آیه بعد اضافه مى کند: «ما حتماً قادریم که آنچه را از عذاب به آنها وعده مى دهیم به تو نشان دهیم» (وَ إِنّا عَلى أَنْ نُرِیَکَ ما نَعِدُهُمْ لَقادِرُونَ).
و چنان که مى دانیم، این قدرت پروردگار در صحنه هاى مختلف بعد از آن تاریخ ـ از جمله در صحنه جنگ بدر ـ به مرحله فعلیت در آمد، و ارتشى که در ظاهر بسیار کوچک و کم قدرت بود، به فرمان خدا و به نیروى ایمان بر انبوه دشمنان پیروز شد.
* * *
سپس، به پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور مى دهد: با این گروه، مدارا کن و «بدى هاى آنها را با عفو، گذشت و نیکى دفع کن، و سخنان نامطلوب آنها را با بهترین منطق پاسخ گو» (ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ). در این راه عجله و شتابى نداشته باش، و بدان «ما به آنچه آنها مى گویند و توصیف مى کنند آگاه تریم» (نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ).
مى دانیم: حرکات ناشایست، گفتار خشن و انواع اذیت و آزار آنها، تو را ناراحت مى کند، اما تو وظیفه ندارى در برابر آن خشونت ها و زشت گوئى ها مقابله به مثل کنى، تو بدى را با نیکى پاسخ ده که این خود یکى از مؤثرترین روش ها براى بیدار کردن غافلان و فریب خوردگان است.
* * *
ولى در عین حال، باز هم خودت را به خدا بسپار «و بگو: پروردگارا! من از وسوسه هاى شیاطین به تو پناه مى برم» (وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ).
* * *
نه تنها از وسوسه هاى اغفال کننده آنها، بلکه «به تو از این که آنها نزد من حاضر شوند پناه مى برم» (وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ).
به تو پناه مى برم که در جلسات من حضور یابند، که حضورشان نیز اغوا کننده و زیانبار است.
* * *
1 ـ «اِمّا» در آیه فوق مرکب از «اِن شرطیه» و «ماء زائده» است که در اینجا به منظور تأکید آورده شده، و معمولاً براى این که «اِن شرطیه» بتواند بر سر فعلى در آید که با «نون تأکید» همراه است باید کلمه «ما» فاصله شود.
2 ـ تفسیر «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 117 و «المیزان» و «فى ظلال» و «ابوالفتوح رازى» و «روح المعانى»، ذیل آیات مورد بحث.
3 ـ تفسیر «کبیر فخر رازى»، جلد 23، صفحه 117، ذیل آیات مورد بحث.
