در قرآن مجید، در آیات مختلف سخن از «سجود» عمومى موجودات جهان و همچنین «تسبیح»، «حمد» و «صلوة» (نماز) به میان آمده و تأکید شده: این عبادات چهار گانه مخصوص انسان ها نیست، حتى موجودات ظاهراً بى جان نیز در آن شرکت دارند.
گر چه، در ذیل آیه 44 سوره «اسراء» (در جلد دوازدهم) پیرامون حمد و تسبیح عمومى موجودات عالم به طور مشروح بحث کرده ایم، و همچنین در جلد دهم ذیل آیه 15 سوره «رعد» از سجده عمومى موجودات عالم سخن گفته ایم، باز در اینجا لازم است اشاره اى به این مسأله مهم بشود:
با توجه به آنچه در آیه مورد بحث آمده، موجودات عالم داراى دو گونه سجودند، «سجود تکوینى» و «سجود تشریعى».
خضوع و تسلیم بى قید و شرط آنها در برابر اراده حق، قوانین آفرینش و نظام حاکم بر این جهان، همان سجود تکوینى آنها است که تمام ذرات موجودات را شامل مى شود، حتى سلول هاى مغز فرعون ها و نمرودها و منکران لجوج، و تمام ذرات وجود آنها مشمول این سجود تکوینى هستند.
به گفته جمعى از محققان، تمامى ذرات جهان داراى نوعى درک و شعورند، و به موازات آن، در عالم خود، حمد و تسبیح خدا مى گویند، و سجود و صلات  دارند.(1)
و اگر این نوع درک و شعور را نپذیریم لااقل تسلیم و خضوع آنها در برابر همه نظامات هستى به هیچ وجه قابل انکار نیست.
اما «سجود تشریعى» همان نهایت خضوعى است که از صاحبان عقل، شعور، درک و معرفت در برابر پروردگار تحقق مى یابد.
در اینجا این سؤال پیش مى آید: اگر برنامه سجود عمومى موجودات، همه انسان ها را در بر مى گیرد; چرا در آیه فوق به گروهى از انسان ها تخصیص داده شده است؟.
اما با توجه به این که «سجده» در این آیه، در یک مفهوم جامع میان «تشریع» و «تکوین» استعمال شده، پاسخ این سؤال روشن مى شود; زیرا فرد تکوینى سجده در مورد انسان ها، خورشید، ماه، ستارگان، کوه ها، درختان و جنبندگان، همه را شامل مى شود، اما فرد تشریعى آن، بسیارى از انسان ها آن را انجام مى دهند و گروهى سرپیچى کرده و مصداق «کَثِیرٌ حَقَّ عَلَیْهِ الْعَذابُ» هستند، و مى دانیم استعمال یک لفظ در مفهوم جامع و عام، با حفظ مصادیق مختلف، هیچ مانعى ندارد، حتى نزد آنها که استعمال لفظ را در بیشتر از یک معنى جایز نمى دانند، چه رسد به ما که استعمال لفظ مشترک را در معانى متعدد مجاز مى دانیم (دقت کنید).

* * *

---

1 ـ شرح این سخن را در ذیل آیه 44 سوره «اسراء» آوردیم.