مى دانیم این تعبیر، به معنى مقرر و ملزم داشتن است خواه در عالم تکوین و آفرینش باشد، و یا در عالم تشریع، احکام و قوانین. ولى نباید توهم کرد که: این جمله بوى «جبر» مى دهد، و شیاطین مجبورند پیروان خود را گمراه سازند، و به دار البوار بفرستند، بلکه، این نتیجه حتمى برنامه اى است که آنها با میل خود انتخاب کرده اند، مثلاً هنگامى که «ابلیس» رئیس و سر سلسله شیاطین، در برابر فرمان خدا سرپیچى کرد و با میل و اراده خود راه طغیان و حتى اعتراض به ذات پاک خدا را پیش گرفت، چنین کسى جز این که: گمراه و گمراه کننده باشد، سرنوشتى نخواهد داشت و همچنین شیطان هاى دیگر از انس و جن.
این درست به آن مى ماند که بگوئیم: هر کس معتاد به مواد مخدر شد، بدبختى و سیه روزى در پیشانیش نوشته مى شود، آیا این دلیل جبر است؟.(1)
* * *
1 ـ در مورد مرجع ضمیر «علیه» بعضى گفته اند: به شیطان باز مى گردد. و بعضى به پیروان شیطان که از جمله «و من الناس...» استفاده مى شود، ولى ظاهر این است که به شیطان باز مى گردد، به خصوص این که ضمیر نزدیک به آن (ضمیر مَن تَوَلاّه) نیز به شیطان باز مى گردد.