1 ـ در زلزله هاى دنیا، و حوادث وحشتناک نیز، گاهى این پدیده ها به صورت جزئى پیدا مى شود، یعنى مادران کودکان خود را فراموش کرده، و بارداران جنین خود را ساقط مى کنند، و بعضى همچون افراد مست از خود بى خود مى شوند، ولى، جنبه عمومى و همگانى ندارد، اما زلزله رستاخیز چنان است که از مشاهده آن همه مردم به این حالات گرفتار مى شوند.
* * *
2 ـ این آیات ممکن است اشاره به پایان جهان که مقدمه رستاخیز است، باشد. در این صورت، «زنان باردار، یا کودکان شیر خوار» مفهوم اصلى خود را خواهد داشت، ولى این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به زلزله روز قیامت باشد (به قرینه جمله وَ لکِنَّ عَذابَ اللّهِ شَدِیدٌ) در این صورت، ذکر جمله هاى فوق جنبه مثال پیدا مى کند.
یعنى آن قدر، صحنه وحشتناک است که اگر زنان باردارى وجود داشته باشند، همگى سقط جنین مى کنند، و اگر کودکان شیرخوارى باشند مادرها آنها را به کلى فراموش خواهند کرد.
* * *
3 ـ مى دانیم: معمولاً در ادبیات عرب، از زنى که کودک خود را شیر مى دهد تعبیر به «مرضع» مى کنند(1) ولى همان گونه که جمعى از مفسران و بعضى از ارباب لغت نوشته اند، گاه این کلمه به صورت مؤنث (مرضعة) آورده مى شود تا اشاره اى باشد به همان لحظه شیر دادن، و به تعبیر دیگر مرضع به زنى مى گویند که مى تواند بچه خود را شیر دهد، اما مرضعه، مخصوص زنى است که پستان خود را به دهان کودک شیرخوارش نهاده و در حال شیر دادن است!.(2)
بنابراین، تعبیر فوق در آیه، نکته خاصى دارد; زیرا مى گوید: شدت وحشت زلزله رستاخیز آن قدر زیاد است که حتى اگر مادر پستان در دهان کودک شیر خوارش داشته باشد، چنان متوحش مى گردد که بى اختیار، پستان از دهانش بیرون کشیده، فراموشش مى کند!
* * *
4 ـ جمله تَرَى النّاسَ سُکارى: «مردم را به صورت مستان مى بینى» اشاره به این است که پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) مخاطب این جمله (و احتمالاً مؤمنان بسیار قوى الایمان که قدم جاى قدم هاى او نهاده اند) از این وحشت عظیم در امانند; زیرا مى گوید: مردم را به این حالت مى بینى، یعنى خودت چنین نیستى.
* * *
5 ـ بسیارى از مفسران و روات حدیث، در ذیل آیات مورد بحث، روایتى از پیامبر گرامى اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند که، ذکر آن در اینجا به مورد است و آن این که: «دو آیه آغاز این سوره در یکى از شب هاى غزوه «بنى المصطلق»(3) نازل شد، در حالى که مردم در حال حرکت به سوى میدان جنگ بودند، پیامبر(صلى الله علیه وآله) مردم را صدا زد، آنها توقف کردند و گرداگردش حلقه زدند، حضرت این آیات را بر آنها خواند، صداى گریه از مردم بلند شد، و در آن شب، مسلمانان بسیار گریستند، هنگام صبح به قدرى نسبت به دنیا و زندگى دنیا بى اعتنا شده بودند که حتى زین به روى مرکب ها ننهادند و خیمه اى بر پا نساختند، گروهى گریه مى کردند و گروهى نشسته در فکر فرو رفته بودند. رسول خدا(صلى الله علیه وآله) فرمود: آیا مى دانید این چه روزى است؟ عرض کردند: خدا و پیامبرش آگاه ترند فرمود: روزى است که از هر هزارنفر 999 نفر بسوى دوزخ روان مى شوند و تنها یکنفر به سوى بهشت!
این امر بر مسلمانان سخت آمد و شدیداً گریستند؟ و عرض کردند: پس چه کسى نجات خواهد یافت؟ پیامبر فرمود: گنهکارانى غیر از شما هستند که اکثریت را تشکیل مى دهند، من امیدوارم شما حداقل یک چهارم اهل بهشت باشید (مسلمانان تکبیر گفتند) بعد فرمود: امیدوارم یک سوم اهل بهشت باشید (باز هم تکبیر گفتند) بعد اضافه فرمود: امیدوارم دو سوم اهل بهشت از شما باشد; چرا که اهل بهشت 120 صفند که 80 صف آنها از امت من هستند...».(4)
* * *
1 ـ «علامت تأنیث» در مواردى مى آورند که مذکر و مؤنث در آن وجود داشته باشد اما مثل مسأله باردارى و یا شیردادن که مخصوص زنان است و در مردان وجود ندارد نیاز به تاء تأنیث و مانند آن نیست.
2 ـ به «قاموس اللغة»، تفسیر «کشاف»، تفسیر «کبیر فخر رازى» و تفسیر «المیزان» مراجعه شود.
3 ـ این غزوه در شعبان سال ششم هجرى واقع گردید. در این ماه به رسول خدا(صلى الله علیه وآله) خبر رسید که «بنى المصطلق» به رهبرى «حارث بن ابى ضرار» مهیاى حمله شده اند، پیامبر(صلى الله علیه وآله) پیش از آن که آنها تحرکى به خرج دهند به آنان حمله بُرد، در ناحیه «قدید» به جنب آبى که «مریسیع» نام داشت با آنان درگیر شد، مشرکان شکست خوردند، اسیران بسیارى نصیب مسلمانان شد، از جمله «جویریه» دختر «حارث بن ابى ضرار» بود، که سهم «ثابت بن قیس بن شماس» یا پسر عموى او شد، «جویریه» با او قرارداد بست که قیمت خود را بپردازد و آزاد گردد، پس از آن خدمت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) آمد تا با کمک گرفتن از آن حضرت بهاى خود را به «قیس» بپردازد، رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به او کمک کرد، پس از آن با او ازدواج نمود، پس از ازدواج مسلمانان گفتند: طائفه «جویریه» خویشاوند رسول خدا(صلى الله علیه وآله) شده اند، لذا اسیران خود را آزاد کردند، لذا گفته اند: زنى از «جویریه» با برکت تر براى قوم خود نبوده است (کامل ابن اثیر، جلد 2، صفحه 192).
4 ـ «مجمع البیان»، جلد 7، صفحه 70 و تفسیر «نور الثقلین»، جلد 3، صفحه 469، و تفسیرهاى دیگر.
