معلوم است که هیچ دلیل عقلى براى اثبات وجود اعراف نداریم، زیرا عقل تنها کلیات مربوط به حساب و کتاب و پاداش و کیفر را اثبات مى کند، چرا که اگر اینها نباشد با عدالت و حکمت خدا سازگار نخواهد بود.
اما مواقف قیامت، و مراحل پاداش و کیفر، چگونگى ورود بهشتیان در بهشت، و دوزخیان در دوزخ و صراط و اعراف و مانند آن از جزئیات قیامت مسائلى نیست که جز از طریق دلیل نقلى قابل اثبات باشد.
ولى با توجه به اینکه شفاعت نیز از حکمت خداوند سرچشمه مى گیرد، (آن گونه که در بحث شفاعت آمد) و طبعاً شفیعان باید افراد و الا مقام و بلند مرتبه اى باشند که از ضعیفان دستگیرى کنند، یک اشاره کمرنگ در اعماق حکم عقل به مسأله اعراف مى توان یافت (دقت کنید).

 
 
3- اعراف در روایات اسلامى.
در منابع اسلامى، اعم از منابع شیعه و اهل سنت، روایات زیادى درباره اعراف و اعرافیان وارد شده است که هرگاه آنها را دقیقاً در کنار هم قرار دهیم نتیجه همان چیزى خواهد شد که در تفسیر آیات فوق آوردیم.
این اخبار، بسیار فراوان است و بعضى آن را بالغ بر 28 حدیث مى دانند.(1)
بعضى از این احادیث ناظر به خود «اعراف» است، و بعضى ناظر به «مردان الهى» است که بر اعراف قرار دارند، و بعضى نظر به «گروه واماندگان و ضعیف الایمان» دارد که در آنجا هستند، و ما به چند نمونه قابل توجّه در اینجا قناعت مى کنیم:
1- در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در پاسخ سؤال از آیه شریفه (وَبَیْنَهُما حِجابٌ وَ عَلَى الأعْرافِ رِجالٌ) فرمود: (سُورٌ بَیْنَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ): «اعراف، دیوارى است میان بهشت و دوزخ».(2)
همین معنا در تفسیر طبرى از امام باقر(علیه السلام) نقل شده است.(3)
2- در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) در تفسیر (وَعَلَى الأعْرافِ رِجالٌ) آمده است که فرمود: «نَزَلَتْ فی هذِهِ الأمَّةِ وَ الرِّجالِ هُمُ الأئِمَّةُ مِنْ آلِ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله وسلم)، قُلْتُ: فَالأعْرافُ؟ قال: صِراطٌ بَیْنَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ، فَمَنْ شَفَعَ لَهُ الأمامُ مِنَّاً مِنَ المُؤْمِنینَ المُذْنِبینَ نَجا، وَ مَنْ لَمْ یَشْفَعْ لَهُ هَوى»: «این آیه درباره این امّت نازل شده، و رجال امامان از آل محمّد(صلى الله علیه وآله وسلم) هستند» راوى مى گوید: سؤال کردم پس اعراف چیست؟ فرمود: «راهى است در میان بهشت و دوزخ، هرکس از مؤمنان گنهکار امامى از ما شفاعت او کند، رهایى مى یابد و هرکس براى او شفاعت نکند سقوط مى کند».(4)
در این حدیث هم معناى اعراف بیان شده و هم دو گروهى که بر آن هستند.
3- در حدیث دیگرى که مرحوم طبرسى در مجمع البیان از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است مى خوانیم: (الأعْرافُ کُثْبانٌ بَیْنَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ، فَیَقِفُ عَلَیْها کُلُّ نَبِیّ وَ کُلُّ خَلیفَة نَبِیّ، مَعَ المُذْنِبینَ مِنْ اَهْلِ الزَّمانِ کَما یَقِفُ صاحِبُ اَلجَیْشِ مَعَ الضُّعفاءِ مِنْ جُنْدِهِ)!: «اعراف، تلّى است در میان بهشت و دوزخ که هر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و هر جانشین پیامبر با گنهکاران زمانش (با افراد ضعیف) در آنجا مى ایستد، همان گونه که فرمانده لشکر با افراد ضعیف لشکر (در گذرگاه هاى صعب العبور) توقّف مى کند».(5)
در ذیل همین حدیث کاملا توضیح داده شده که نیکوکاران قبلا به بهشت مى روند و مردان الهى به گنهکارانى که در کنار آنها هستند مى گویند: نگاه به برادران نیکوکارتان کنید، بر شما پیشى گرفتید و به بهشت رفتند، در اینجا گنهکاران نگاه مى کنند و به آنها درود مى فرستند، و این همان است که قرآن مى گوید: «وَنادَوا اَصْحابَ الجَنَّةِ اَنْ سَلامٌ عَلَیْکُمْ لَمْ یَدْخُلُوها وَ هُم یَطْمَعُونَ» این گنهکاران داخل بهشت نشده و امید دارند به برکت شفاعت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و امام(علیه السلام) وارد بهشت شوند.... سپس بقیه آیات را به همین ترتیب تفسیر مى فرماید به گونه اى که هیچ ابهامى در معناى اعراف و دو گروهى که بر آن هستند باقى نمى ماند، و دقیقاً تفسیر را که در بالا درباره آیات چهارگانه اعراف و ارتباط آیات با یکدیگر بیان کردیم در آن منعکس است.(6)
4- در حدیث دیگرى که در درّالمنثور از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: (یُجْمَعُ النَّاسُ یَوْمَ القِیامَةِ فَیُؤْمَرُ بِاَهْلِ الجنَّةِ اِلَى الجَنَّةِ وَ یُؤْمَرُ بِاَهْلِ النَّارِ اِلى النَّارِ، ثُمَّ یُقالُ لأصْحابِ الأعْرافِ: ما تَنْتَظِرُونَ؟ قالُوا: نَنْتَظِرُ اَمْرَکَ، فَیُقالُ لَهُمْ: اِنَّ حَسَناتُکُمْ تَجاوَزَتْ بِکُمُ النَّارَ اَنْ تَدْخُلُوها، وَ حالَتْ بَیْنَکُمْ وَ بَیْنَ الجَنَّةِ خَطایاکُمْ، فَادْخُلُوا الجنَّةَ بِمغْفِرَتی وَ رَحْمتی): «خداوند روز قیامت همه مردم را جمع مى کند به بهشتیان گفته مى شود به سوى بهشت بروید، و به دوزخیان گفته مى شود به سوى جهنم! سپس به اصحاب اعراف گفته مى شود انتظار چه چیز مى کشید؟ عرض مى کنند: انتظار فرمان تو را (اى پروردگار) به آنها گفته مى شود: حسناتتان شما را از ورود در دوزخ رهایى بخشیده، ولى گناهانتان مانع ورود در بهشت شده، اکنون وارد بهشت شوید به مغفرت و رحمت من»!(7)
البته سبب ورود در بهشت در اینجا همان شفاعت شفیعان و رجال الهى اعراف به فرمان خدا مى باشد.
5- در حدیث دیگرى در درّالمنثور از ابو سعید خدرى نقل شد که از رسول خدا درباره اصحاب الأعراف سؤال کردند، فرمود: (هُمْ رِجالٌ قُتِلُوا فی سَبیل الله وَ هُمْ عُصاةٌ لأبائِهِمْ، فَمَنَعَتْهُمُ الشَّهادَةُ اَنْ یَدْخُلُوا النَّارَ، وَ مَنَعَتْهُمُ المَعْصِیةُ اَنْ یَدْخُلُوا الجَنَّة، وَ هُمْ عَلَى سُور بَیْنَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ... فَاِذا فَرِغَ مِنْ حِسابِ خَلْقِهِ فَلَمْ یَبْقَ غَیْرُهُمْ تَغَمَّدَهُمْ مِنْهُ بِرَحْمَة، فَاَدْخَلَهُمْ الجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ): «آنها مردانى هستند که در راه خدا شهید شدند، در حالى که نافرمانى پدرانشان کرده بودند، شهادت مانع از آن شده که داخل در دوزخ شوند، و نافرمانى پدران مانع از آن گردیده که داخل بهشت شوند، آنها بر دیوارى میان بهشت و دوزخند... هنگامى که خداوند از حساب خلقش فارغ مى شود و کسى جز آنان باقى نمى ماند، آنها را مشمول رحمت خویش مى سازد و به رحمتش وارد بهشت مى کند».(8)
همان گونه که قبلا نیز گفتیم هیچ مانعى ندارد که مشمول رحمت الهى نسبت به آنان در پرتو شفاعت انبیاء و اولیاء باشد.
* * *

(1). تفسیر اثنى عشرى، جلد 4، صفحه 75.
(2). تفسیر برهان جلد 2، صفحه 18، حدیث 10.
(3). تفسیر طبرى، جلد 8، صفحه 137 چاپ بیروت.
(4). تفسیر برهان، جلد 2، صفحه 18، حدیث 8.
(5). مجمع البیان، جلد 3 و 4، صفحه 423.
(6). مجمع البیان، جلد 3 و 4، صفحه 423.
(7). درّالمنثور، جلد 3، صفحه 87.
(8). همان مدرک، صفحه 88.