بى شک از جمله زمان هایى که شفاعت در آن صورت مى گیرد روز قیامت است، چرا که بسیارى از آیات شفاعت ناظر به آن روز مى باشد، ولى آیا در جهان برزخ و یا حتى در عالم دنیا نیز شفاعت صورت مى گیرد و در آخرت قبل از پایان حساب شفاعتى هست یا نه؟ جاى گفتگو است.
مرحوم علاّمه طباطبایى در اینجا بحث مشروحى دارد، و در پایان چنین نتیجه مى گیرد که مسأله شفاعت در آخرین موقف از مواقف روز قیامت انجام مى گیرد، در اینجاست که شفاعت کننده تقاضاى مغفرت شفاعت شونده را مى کند تا بدین وسیله وارد دوزخ نشود، و یا به کمک شفاعت او بعضى از کسانى را که در دوزخند خارج شوند.
وى در بعضى دیگر از کلماتش اشاره به عالم برزخ کرده، و روایاتى را که بر حضور پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و ائمه (علیهم السلام) به هنگام مرگ و سؤال قبر و کمک به مؤمنان دلالت دارد مورد توجه قرار داده، مى افزاید: اینها از قبیل شفاعت نیست، بلکه از قبیل تصرّف و حکومت الهیّه اى است که خدا به آنها بخشیده.(1)
عجب اینکه ایشان هنگامى که سخن از حقیقت شفاعت مى گویند، آن را چنان توسعه داده که هرگونه تأثیر اسباب را در عالم تکوین و تشریع مشمول شفاعت مى شمرد، ولى در اینجا کمک و اعانت اولیاء الله را به گروهى از مؤمنان براى نجات آنها از مشکلات برزخ و قبر، مصداق شفاعت نمى دانند.
به هر حال آنچه از مجموعه آیات و روایات به دست مى آید این است که «شفاعت» به معناى وسیع کلمه - در هر سه عالم (دنیا، برزخ و آخرت) صورت مى پذیرد، هرچند محل اصلى شفاعت و آثار مهم آن در قیامت و براى نجات از عذاب دوزخ است.
در آیه 64 نساء مى خوانیم: (وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوا اَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا الله وَ اَسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ، لَوْجَدُوا الله تَوَّاباً رَحیماً): «اگر آنها هنگامى که به خود ستم مى کردند (و مرتکب گناه مى شدند) به نزد تو مى آمدند و از خدا طلب آمرزش مى کردند و پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) نیز براى آنها استغفار مى کرد خدا را توبه پذیر و مهربان مى یافتند».
آیا تقاضاى مغفرت از سوى پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) براى مؤمنان خطا کار چیزى جز شفاعت مى تواند باشد؟!.
همین معنا در داستان یعقوب و فرزندانش نیز در قرآن آمده است که آنها از پدر خواستند در پیشگاه خدا براى آنان استغفار کند او هم پذیرفت (یوسف - 97).
و نیز بسیار شده است که در همین جهان افراد یا اقوامى به خاطر شفاعت پیامبران و اولیاء الله از عذاب دنیا نجات یافته اند و این چیزى جز شفاعت نیست.
در جهان برزخ نیز روایات بسیارى داریم که اعمال نیک آدمى همچون نماز و روزه و ولایت و امثال آن یا حضور اولیاء الله سبب تخفیف آلام و مجازات ها مى گردد، و یا دفن انسان صالح و پاکدامنى که داراى حسنات مهمى بوده است در یک مقبره سبب تخفیف مجازات گنهکاران آن گورستان مى شود.
اینها همه نیز اشاراتى است به شفاعت در عالم برزخ.
حتى نماز میت و تقاضاى مغفرتى که در ضمن آن براى مردگان مى شود مسلماً بى تأثیر نیست، این نیز نوعى شفاعت است.
بنابراین شفاعت محدود به عالم خاصى نیست، بلکه همه عوالم سه گانه را در بر مى گیرد، منتها جایگاه اصل و مهم شفاعت همان قیامت و در آستانه قرار گرفتن در برابر کانون عذاب الهى است.
 
سؤال
ممکن است گفته شود در روایات متعددى این مضمون از امامان معصوم(علیه السلام) روایت شده است که در مورد برزخ درباره شما بیمناکیم، چنانکه از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است: (وَالله ما اَخافُ عَلَیْکُمْ اِلاّ البَرْزَخَ، فَاِذا صارَ الأمْرُ اِلَیْنا فَنَحْنُ اَوْلَى بِکُمْ): «به خدا سوگند تنها از برزخ بر شما مى ترسم، ولى هنگامى که کار به دست ما آید (اشاره به قیامت است) ما به شما سزاوارتریم»!.(2)
در حدیث دیگرى از همان امام(علیه السلام) مى خوانیم که ضمن وعده شفاعت به مؤمنان خطا کار، فرمود: (وَلِکنِّی وَ الله اَتَخَوَّفُ عَلَیْکُمْ فی البَرْزَخِ): «ولى من به خدا در برزخ درباره شما بیمناکم»!.
راوى مى گوید: عرض کردم وَ ما البَرْزَخُ؟ «برزخ چیست؟» امام فرمود: «القَبْرُ مُنْذُ حَینَ مَوِْهِ اِلى یَوْمِ القِیامَةِ»: «برزخ همان قبر است از زمان مرگ تا روز قیامت».(3)
ولى ممکن است این روایات ناظر به مرحله خاصى از برزخ باشد یا اینکه اگر راه نجاتى براى بعضى در سایه مجاورت با اولیاء الله و مانند آن صورت گیرد جنبه استثنایى و محدود خواهد داشت و شامل همه کسانى که لایق شفاعتند نمى شود.
 

(1). تفسیر المیزان، جلد 1، صفحه 74، ذیل آیه 48 سوره بقره.
(2). بحارالأنوار، جلد 6، صفحه 214، حدیث 2.
(3). همان مدرک، صفحه 267، حدیث 116.