ایرادات مربوط به جاودانگى عذاب.
در مورد مجازات ابدى براى گروه خاصّى از مجرمان، سؤالات مختلفى مطرح شده که باعث درباره آنها در اینجا ضرورى به نظر مى رسد:

 
1- مادّه فناپذیر است.
ماده نمى تواند جاودان باشد تا پاداش ابدى را پذیرا گردد، و به تعبیر دیگر جاودانگى پاداش و عذاب با فانى بودن مادّه جسمانى سازگار نیست.
پاسخ این سؤال پیچیده نیست، هیچ چیز در عالم جز ذات پاک خدا ابدى با لذّات نمى باشد، بلکه همه در ذات خود - جز خداوند سبحان - فانى اند، و بقاء تنها سزاوار ذات پاک اوست، ولى این مانع از آن نخواهد بود که موجودات امکانى، ابدى بالغیر باشند، یعنى خداوند دائماً به آنها امداد هستى برساند و هر زمان فرسودگى یابند آنها را بازسازى و نوسازى کند، و به تعبیر فلسفى «امکان بالذّات» منافاتى با «وجوب بالغیر» ندارد (دقت کنید).
بنابراین همان گونه که خداوند به بهشت و دوزخ مرتّباً امداد وجود مى رساند و آنها را باقى و برقرار مى دارد، جسم بهشتیان و دوزخیان نیز مشمول این قانون است، آنها نیز به قدرت امدادهاى الهى همیشه باقى مى مانند تا پاداش و کیفر ابدى خود را ببینند، خلاصه فنا در صورتى است که امدادى از برون نرسد و نوسازى نشود.
* *

 
2- آیا امور عرضى مى تواند دائم باشد؟
در کلمات بعضى از فلاسفه دیده مى شود که: «اصول شناخته شده در فلسفه دلالت بر این دارد که امور قسرى (امورى که برخلاف طبیعت چیزى است) نمى تواند دوام داشته باشد، و هر موجودى از موجودات طبیعى، غایت و هدفى دارد که خیر او در آن است و باید به آن منتهى شود از طرفى خداوند متعال همه موجودات را آنچنان آفریده است که به طبیعت ذات خود خیر موجود خود را حفظ کرده و کمال مفقود خود را طلب کنند، مگر اینکه مانعى از آن جلوگیرى نماید، این را نیز مى دانیم که موانع همیشگى نیست، و الا نظام آفرینش در هم مى ریخت، از مجموع این مقدمات روشن مى شود که همه اشیاء ذاتاً طالب و مشتاق لقاى او هستند، و مخالفت با حق جنبه عارضى دارد، و هرکس لقاء الله را ذاتاً دوست دارد، خداوند لقاى او را دوست مى دارد، و هرکس لقاء الله را بالعرض به خاطر مرضى کراهت دارد خدا نیز لقاى او را موقتاً کراهت دارد، و لذا مدّتى او را مجازات مى کند تا از بیماریش بیهودى یابد و به فطرت نخستین باز گردد.(1)
پاسخ این گفتار نیز چندان مشکل نیست، زیرا گاه خطاها و انحراف ها آنچنان در وجود انسان نفوذ مى کند که به صورت طبیعت ثانوى در مى آید، همان گونه که در این دنیا گروهى از جنایتکاران به مرحله اى از انحراف مى رسند که حتى از جنایات خود لذّت مى برند، و امورى که انسان به حسب فطرت و طبیعت از آن متنفر است مورد علاقه آنها قرار مى گیرد، همان گونه که در حالت بعضى از افراد معتاد به اعمال زشت و شنیع و تنفرّآمیز دیده مى شود.
هرگاه انسان به چنین مرحله اى از طبیعت ثانوى برسد بازگشتى براى او نیست، این همان چیزى است که در آیات گذشته از آن تعبیر به «احاطه خطیئه» (فراگیرى گناه) شده است که موجب انقلاب طبیعت مى گردد.
* * *

(1). «اسفار»، جلد 9، صفحه 246 (با تلخیص) البته صدرالمتألهین این مطلب را به عنوان یک نظر نقل کرده، و تعبیراتش نشان مى دهد که به طور قطع مورد پذیرش او باشد.