رباخواران نیز در آیات قرآن تهدید به عذاب جاودانى شده اند آنجا که مى فرماید: فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهى فَلَهُ ما سَلَفَ وَ اَمْرُهُ اِلَى الله وَ مَنْ عادَ فَاُولئِکَ اَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ: «آن کس که اندرز الهى به او برسد و (از رباخوارى) خوددارى کند، سودهایى را که قبلا (قبل از نزول حکم تحریم) به دست آورده از آن اوست و کار او به خدا واگذار مى شود، اما کسانى که برگردند و مرتکب این گناه شوند، اهل آتشند و همیشه در آن خواهند بود» (بقره - 275).
باز در اینجا این سؤال مطرح شده که چگونه این گروه مخلّد در آتشند، در حالى که گناه کبیره به تنهایى موجب عذاب جاودانه نیست.
پاسخ این سؤال در اینجا آسان تر است چرا که در متن آیه (در جمله هاى قبل) سخن از منکران تحریم ربا به میان آمده، کسانى که مى گفتند: «چه تفاوتى میان بیع و رباست؟ و چگونه خداوند یکى را حلال و دیگرى را حرام کرده است»؟! در حالى که فرق میان این دو روشن بود، خرید و فروش و تجارت و کارهاى مشابه آن به سود جامعه و از فعالیت هاى سالم اقتصادى است، ولى رباخورى جز به زیان جامعه نیست که این شرح مبسوطى دارد و در جاى خود از آن سخن گفته ایم.

 
6- ظالمان و ستمکاران:
گروه دیگرى که قرآن مجید آنها را از مستحقّان عذاب جاویدان شمرده، ظالمان و ستمکارانند چنانکه در آیه 45 سوره شورى مى خوانیم: (وَ قالَ الذَّینَ آمَنُوا اِنَّ الخاسِرینَ الذَّینَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ وَ اَهْلِیهِمْ یَوْمَ القِیامَةِ اَلا اِنَّ الظَّالمِینَ فی عَذاب مُقیم): کسانى که ایمان آورده بودند گفتند: زیانکاران واقعى آنها هستند که خود و خانواده خویش را روز قیامت، از دست داده اند آگاه باشید که ظالمان در عذاب دائمند»!
این تعبیر نشان مى دهد که سرانجام ظلم و ستم، خلود در آتش دوزخ است.
در آیات قبل از آن نیز مکرّر، روى عذاب الیم ظالمان (شورى - 42) و پشیمانى دردناک آنها در آتش دوزخ (شورى - 44) تکیه شده است.
آیا منظور از ظلم و ستم در اینجا ظلم و ستم بر بندگان خدا و مستضعفان است، یا ظلم بر خویشتن و گرایش به شرک، چرا که شرک طبق آیه 13 سوره لقمان «ظُلْمٌ عَظیمٌ» است، و در آیه 254 سوره بقره نیز آمده: وَ الکافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ: «کافران همان ظالمانند».
جمعى از مفسّران معناى دوّم را ترجیح داده اند و شاید جمله قالَ الذَّینَ آمَنُوا نیز گواه بر این معنا باشد که مؤمنان مظلوم که از دست کفّار ظالم ستم هاى فراوان دیده اند چنین سخنى را در قیامت مى گویند.
در آیه 17 سوره حشر نیز بعد از اشاره به خلود شیطان اتباعش در دوزخ مى فرماید: وَ ذلِکَ جَزاءُ الظَّالِمینَ: «این است کیفر ستمکاران».
اما با توجه به اینکه سخن از شیطان و پیروان کفار اوست و در آیه قبل از آن این معنا به روشنى آمده است (کمثل الشیطان اذ قال للأنسان اکفر فلما کفر قال انی بریء منک): «کار آنها همچون شیطان است که به انسان گفت کافر شو (تا مشکلاتت را حل کند) اما هنگامى که کافر شد گفت از تو بیزام» مى توان گفت که منظور از ظلم در این آیه نیز مصداق اتم آن یعنى کفر است.

 
7- سبک اعمالان:
از بعضى از آیات قرآن استفاده مى شود که سنگینى میزان عمل در قیامت نشانه رستگارى و نجات است، و سبک بودن میزان عمل که به معناى بى ارزش بودن اعمال است سبب خلود در آتش دوزخ مى شود، در آیه 102 و 103 سوره مؤمنون مى خوانیم: فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ فَاُولئِکَ هُمْ المُفْلِحُونَ - وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازینُهُ فَاُؤلئِکَ الذَّینَ خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ فی جَهَنَّمَ خالِدُونَ: «کسانى که ترازوهاى (سنجش اعمال) آنها سنگین است آنان رستگارانند، و آنها که ترازوى عملشان سبک مى باشد کسانى هستند که سرمایه وجود خود را از دست داده در جهنم خالدند».
تعبیر به «خَسِرُوا اَنْفُسَهُمْ» (سرمایه وجود خود را زیارت کرده اند) اشاره لطیفى به این حقیقت است که بزرگترین سرمایه انسان، هستى او، عمر و حیات اوست، و این گروه در بازار تجارت دنیا آن را از دست داده اند، بى آنکه در برابر آن چیز ارزشمندى به دست آورده باشند.
این تعبیر نیز ممکن است اشاره به کافران باشد، زیرا اگر کسى ایمان داشته باشد هرچند مرتکب گناهان فراوانى گردد باز در میزان عمل او چیزى وجود دارد، و کاملا سبک نیست، چرا که ایمان و عقائد حق به تنهایى داراى وزن قابل ملاحظه اى است، بنابراین سبکى میزان اعمال این گروه و خالى بودن آن از هر حسنه اى دلیل بر کفر آنهاست، همان گونه که در آیه 105 سوره کهف مى خوانیم: (اُولئِکَ الذَّینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبَّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبطَتْ اَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ القِیامَةِ وَزْناً): «آنها کسانى هستند که به آیات پروردگارشان و لقاى او کافر شدند، به همین جهت اعمالشان حبط و نابود شد، لذا روز قیامت میزانى براى آنها برپا نخواهیم کرد».

 
8- گنهکاران به طور عام:
از پاره اى از آیات نیز برمى آید که گنهکار به طور مطلق، خلود در دوزخ دارند، چنانکه در آیه 23 سوره جن مى خوانیم: و من یعص الله و رسوله فان له نار جهنم خالدین فیها ابداً: «هرکس نافرمانى خدا و رسولش کند، آتش دوزخ مسلّماً براى اوست، جاودانه در آن مى مانند».
همین معنا با اضافه اى در آیه 14 نساء نیز آمده است: وَمَنْ یَعْصِ الله وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ ناراً خالِداً فیها وَ لَهُ عذابٌ مُهینٌ: «کسى که معصیت خدا و پیامبرش کند و از حدود مرزهاى قانون الهى تجاوز نماید او را در آتشى داخل مى کند که جاودانه در آن مى ماند، و براى او عذاب خوار کننده اى است».
شبیه همین تعبیر در آیه 74 زخرف نیز آمده است، آنجا که مى فرماید: اِنَّ المُجْرِمینَ فی عَذابِ جَهَنَّم خالِدُونَ «مجرمان در عذاب جهنم مخلدند».
ولى با توجه به اینکه در آیات قبل (آیه 20 سوره جنّ) سخن از دعوت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به توحید و مبارزه شرک در میان آمده و آیه بعد از آن (آیه 24 سوره جن) سخنان مشرکان مکّه که پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) را به خاطر نداشتن یار و یاور توانمند سرزنش مى کردند نقل مى کند، به نظر مى رسد که که مراد از «عصیان» در اینجا ترک دعوت به توحید و گرایش به شرک و کفر است، بنابراین دلالتى بر خلود همه گنهکاران در آتش دوزخ ندارد.
در ذیل آیه 74 زخرف نیز قرینه اى بر این معنا دیده مى شود چرا که سخن از کسانى است که با حق دشمنى داشتند و گمان مى کردند خداوند از سر و نجواى آنها آگاهى ندارد، و این خود از نشانه هاى کفر است (دقت کنید).
لذا بسیارى از مفسّران در تفسیر آیه مورد بحث، تصریح کرده اند منظور، عصیان در توحید است.(1)
اما این احتمال که منظور از خلود در اینجا عذاب طولانى باشد بسیار بعید به نظر مى رسد، زیرا تأکید «خلود» با «ابداً» دلیل بر این است که منظور جاودانگى عذاب الهى است.
* * *

(1). به تفسیر مجمع البیان، جلد 9 و 10، صفحه 373 و المیزان، جلد 20، صفحه 52 و روح البیان، جلد 10، صفحه 200 و روح المعانى، جلد 29، صفحه 94 مراجعه گردد.