عذاب خلد یا (عذاب جاویدان)
در نخستین آیه به تعبیر معروف «خلود» (جاودانگى) برخورد مى کنیم، مى فرماید: کسانى که کافر شدند و آیات ما را تکذیب کردند، اهل آتشند و در آن خلود دارند (وَالذَّینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا اُولئِکَ اَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ).
این در حالى است که در بعضى از آیات قرآن به دنبال واژه «خلود» تعبیر به «ابدیت» شده که تأکید مجددى براى آن محسوب مى شود، از جمله مى فرماید: «کسى که نافرمانى خدا و رسولش کند آتش دوزخ از آن اوست، جاودانه تا ابد در آن خواهند ماند» (وَ مَنْ یَعصِ الله وَ رَسُولَهُ فِاِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدینَ فیها اَبَداً) (جن - 23).
همین معنا در آیه 45 سوره احزاب نیز آمده که در آنجا نیز «خلود» با ابدیّت آمیخته و توأم شده است.
تعبیر به خلود در مورد آتش دوزخ در آیات زیادى از قرآن مجید آمده گاه به صورت وصفى (خالِدُونَ، خالِدینَ) و گاه به صورت فعلى و مانند 69 فرقان درباره مشرکان و قاتلان و زناکاران، بعد از اشاره به عذاب مضاعف آنها در قیامت، مى فرماید: ویَخْلُدُ فیه مُهاناً «همیشه با خوارى در آن خواهد ماند».
و گاه این عنوان به صورت قیدى براى عذاب بیان شده، چنان که در آیه 52 یونس مى خوانیم: (ثُمَّ قیلَ لِلَّذینَ ظَلَمُوا ذوقُوا عَذابَ الخُلْد): «سپس به ظالمان گفته مى شود بچشید عذاب خلد را».
تعبیر «خلود» در اشکال مختلف آن (فعلى، وصفى و مصدرى) در مورد عذاب دوزخ بیش از سى بار در آیات قرآن مجید دیده مى شود، و تأکید قرآن بر این عنوان، مفهوم خاصّى دارد که دلیلش در بحث هاى آینده به خواست خدا روشن خواهد شد.
البته این واژه در مورد نعمت هاى بهشتى نیز در آیات فراوانى از قرآن مجید آمده است که در بحث نعمت هاى بهشتى به آن اشاره شد.
اکنون ببینیم «خلود» در لغت و کلمات مفسّران به چه معناست:
در لسان العرب، «خُلْد» به معناى دوام بقاى در سرایى که انسان از آن خارج نمى شود تفسیر شده است، اضافه مى کند اینکه آخرت را «دار الخُلْدِ» گفته اند به خاطر آن است که مردم همیشه در آن مى مانند.
در «مقاییس اللّغه» معناى واحدى براى ریشه آن ذکر شده، و آن ثبات و بقاء و ملازمت است.
همین معنا در «صحاح اللّغه» و کتب دیگر نیز آمده.
ولى راغب در «مفردات» معناى اصلى آن را دور ماندن چیزى از فساد و باقى ماندن بر حالت اصلى مى داند، و مى گوید: «هر چیزى به زودى تغییر نکند و فاسد نشود، عرب آن را به «خلود» توصیف مى کند، و لذا به معناى طول عمر و بقاء مدّت طولانى نیز آمده است.
«راغب» در جاى دیگر از کلماتش مى گوید: رَجُلٌ مُخَلَّدٌ (مرد جاودانه) به معناى کسى است که دیر پیر مى شود).
به هر حال از مجموع کلمات اهل لغت دو نظر مختلف به دست مى آید: نخست اینکه معناى اصلى آن همان جاودانگى و همیشگى و ابدیت است، و اگر به طول عمر اطلاق مى شود از باب تشبیه است، دوّم اینکه معناى اصلى آن طول عمر است و اگر به جاودانگى و ابدیت گفته مى شود از باب بیان مصداق واضح و روشن مى باشد.
«مفسّران» نیز در این زمینه تعبیرات متفاوتى دارند:
بعضى از مفسّران تصریح کرده اند که «خلود» در اینجا به معناى دوام است و هرگز انتهایى ندارد.(1)
بعضى دیگر گفته اند که معناى اصلى آن دوام، و معنى مجازى آن مدت طولانى است و هنگامى که در قرآن به کار مى رود همان معناى اوّل یعنى دوام را دارد.(2)
بعضى همین معنا را به تعبیر دیگرى ذکر کرده اند و آن اینکه خلود در لغت به معناى مکث طویل است، همان گونه که در مورد زندان هاى طویل المدّه گفته مى شود خُلِّدَ فُلانٌ فی السِّجْنِ، ولى در لسان شرع به معناى دوام و ابدیت است.(3)
در المنار آمده است که بعضى از مدّعیان استقلال فکرى در عصر ما با بهره گیرى از تأویلاتى که در مورد خلود در پاره اى از کلمات پیشینیان آمده جرئت پیدا کرده بگویند: معناى خلود کافران در عذاب این است که مدّت طولانى در آن مى مانند، زیرا خداوند رحمان رحیم، که رحمتش بر غضبش پیشى گرفته هرگز کسى از بندگان خود را عذاب بى نهایت نمى کند.(4)
بعضى نیز مى گویند: گرچه کافران و گردنکشان طاغى و باغى که گناه سراسر وجودشان را قرار گرفته همیشه در دوزخ مى مانند ولى دوزخ همیشه به یک حال باقى نمى ماند، زمانى فرا مى رسد که آتش آن خاموش مى گردد و دوزخیان آرامش مى یابند!.
این احتمال نیز داده شده که با گذشت زمان طولانى و تحمل مجازات هاى فراوان سر انجام یک نوع سازش با محیط در دوزخیان به وجود مى آید، کم کم به آتش خو مى کنند و در این حال احساس ناراحتى ندارد!.
البته اینگونه احتمالات از سوى علماى اسلام و مفسّران قرآن مردود شناخته شده، چرا که بر خلاف صریح آیات قرآن است، زیرا همان گونه که در آیات مورد بحث مى خوانیم تنها تعبیر به خلود نشده است که قابل اینگونه تفسیرها باشد تعبیرات دیگرى در این زمینه در قرآن مجید آمده که قابل این توجیهات نیست (دقت کنید).
خلاصه چنین به نظر مى رسد که عجز و ناتوانى بعضى در برابر حل مشکل خلود و جاودانه بودن عذاب سبب گرایش به این گونه توجیهات نادرست شده، وگرنه دلالت آیات قرآن و روایات اسلامى در مورد جاودانگى عذاب درباره گروهى از مجرمان قابل گفتگو نیست.
* *
در دوّمین تعبیر به واژه «اقامت» برخورد مى کنیم مى فرماید: «کافران مى خواهند از آتش خارج شوند ولى هرگز نمى توانند و براى آنها عذاب «مقیم» و پایدار است (یُریدُونَ اَنْ یَخْرُجُوا مِنَ النَّارِ وَ ماهُمْ بِخارِجینَ مِنْها وَلَهُمْ عَذابٌ اَلیمٌ).
توصیف عذاب به «مقیم» به خوبى نشان مى دهد که این مجازات در مورد آنها پایدار و برقرار است.
* * *

(1). طبرسى در مجمع البیان.
(2). تفسیر قرطبى، جلد اوّل، صفحه 207.
(3). تفسیر مراغى، جلد 1، صفحه 69.
(4). المنار، جلد 1، صفحه 364.