تفسیر و جمع بندى
بادهاى کشنده و سایه هاى سوزان!
در نخستین بخش از این آیات، بعد از آنکه مردم را در قیامت به سه گروه تقسیم مى کند: «مقربان» و «اَصْحابُ الیَمینِ» و «اَصْحابُ الشِّمالِ»، درباره اصحاب الشمال (کسانى که نامه اعمالشان به نشانه مجرم بودن به دست چپشان داده شده) چنین مى گوید: «آنها در میان بادهاى کشنده و آب سوزان قرار دارند» (فی سَمُوم وَ حَمیم).
«و در سایه دودهاى متراکم آتش زا» (وَ ظِّل مِنْ یَحْموم).
«سایه اى که نه خنک است و نه برطرف کننده ناراحتى» (لابَارِد وَ لا کَریم).
در حقیقت دوزخ نیز مانند بهشت داراى آب و هوا و نسیم و سایه اى است، امّا چه نسیمى، نسیمى که قرآن آن را «سَمُومْ» نام نهاده است.
سموم از ماده سم به معناى باد سوزانى است که در «مسام» (روزنه هاى بسیار کوچک بدن) وارد مى شود و او را هلاک مى کند (اصولا اسم «سَمَّ» را به این جهت «سم» گفته اند که در تمام روزنه هاى و ذرّات بدن نفوذ مى کند، زیرا سَمّ و سُمّ به گفته راغب به معناى هر سوراخ ریز مانند سوراخ سوزن و سوراخ بینى و گوش است).(1)
آب دارند اما سوزان و کشنده، و سایه دارند، امّا از دود غلیظ سیاه و داغ!.
در این جهان هنگامى که انسان گرفتار گرما مى شود، گاه تن خویش را به نسیم مى سپارد، گاهى درون آب مى رود، و گاه به سایه پناه مى برد، و این هر سه در آنجا داغ و سوزان و کشنده است، به عکس بهشت که هریک از دیگرى خنک تر و روحپرورتر است.
* *
در دوّمین آیه به یکى دیگر از مجازات هاى دردناک کافران اشاره کرده، مى گوید: «کسانى که به آیات ما کافر شدند به زودى آنها را در آتش (هولناکى) وارد مى کنیم (اِنَّ الذَّینَ کَفَروا بِآیاتِنا سَوْفَ نُصْلِیهِمْ ناراً).(2)
سپس مى افزاید: «هر زمان که پوست هاى آنها بریان گردد (و بسوزد) آن را به پوست هاى دیگرى تبدیل مى کنیم تا عذاب (الهى) را بچشند، خداوند توانا و حکیم است (بر همه این امور قدرت دارد و در عین حال روى حساب کیفر مى دهد) (کُلَّما نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْناهُمْ جُلُوداً غَیْرهَا لِیَذوقُوا العَذابَ اِنَّ الله کانَ عَزیزاً حَکیماً).
جمله اخیر در حقیقت پاسخى است به این سؤال، آیا چنین عذابى امکان دارد؟ و اگر امکان دارد آیا عادلانه است؟! قرآن مى گوید: این کار در برابر قدرت خداوند آسان است، و هم با حکمتش سازگار مى باشد.
در اینجا سؤال معروفى در میان مفسّران پیدا شده، و آن اینکه اگر آن پوست ها به پوست هاى دیگرى تبدیل شود، گناه پوست هاى تازه چیست که آنها بسوزند؟.
مفسّران بزرگ پاسخ هاى متعددى از این سؤال داده اند که از همه بهتر پاسخى است که عیناً در حدیث امام صادق(علیه السلام) در جواب «ابن ابى العوجاء مادى» که پس از تلاوت آیه فوق سؤال کرد «ما ذنب الغیر» گناه آن پوست هاى دیگر چیست؟» آمده است:
امام در پاسخى کوتاه و پر معنا فرمود: «هی هی و هی غیرها»: «پوست هاى نو همان سابق است و در عین حال غیر آن است»!.
ابن ابن العوجاء چون نتوانست به عمق این سخن برسد تقاضاى توضیح بیشترى با ذکر مثال کرد، امام فرمود: «این مانند آن است که کسى خشتى را بشکند و دو مرتبه آن را در قالب بریزد و به صورت خشت تازه اى در آورد، این خشت دوّم همان خشت اوّل است و در عین حال خشت تازه اى است»!.(3)
طبق این روایت، پوست هاى جدید از همان مواد پوست هاى گذشته تشکیل مى شود که در عین تازه بودن صورت، وحدت ماده محفوظ است.
جمعى نیز گفته اند: اگر صورت و ماده نیز غیر از صورت و مادّه پوست هاى پیشین باشد مشکلى ایجاد نمى شود، چرا که عذاب را در قیامت روح انسان مى چشد نه پوست هاى تن تعبیر به لِیَذُوقُوا العَذابَ (تا آنها یعنى کفّار عذاب را بچشند) نیز گواه این مدّعا دانسته اند، به همین دلیل بسیار مى شود که انسان گناهى را با عضوى انجام مى دهد و مجازات بر عضو دیگر واقع مى شود، مثلا شراب مى نوشد، و هشتاد ضربه تازیانه بر پشت او مى زنند، این به خاطر آن است که آزار دادن جسم، وسیله اى است براى آزار روح.
* *
در سوّمین آیه اشاره به کیفر دیگرى درباره گروهى از بدکاران مى کند که درهم و دینار و طلا و نقره را به صورت گنج در مى آورند و حقّ آن را ادا نمى کنند، مى فرماید: «آنها که طلا و نقره را گنجینه (ذخیره و پنهان) مى سازند و در راه خدا انفاق نمى کنند به مجازات دردناک بشارت ده) (وَ الذَّینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الفِضَّةَ وَ لا یُنْفِقُونها فی سَبیلِ الله فبَشِّرِهُمْ بِعذاب اَلیم»
سپس به گوشه اى از این «عذاب الیم» اشاره کرده، مى فرماید: «در آن روز که آن سکّه طلا و نقره را در آتش جهنّم داغ و سوزان کرده و با آن صورت ها و پهلوها و پشتهایشان را داغ مى کنند» (یَوْمَ یُحْمى عَلَیْها فی نارِ جَهنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ).
و به آنها گفته مى شود: «این همان چیزى است که براى خود گنجینه ساختید پس بچشید چیزى را که براى خود اندوختید»! (هذا ما کَنَزْتُمْ لاِنْفُسِکُمْ فَذُوقُوا ما کُنْتُم تَکْنِزُونَ).
این تعبیر به سؤال مهمّى که در زمینه تمام آیات مربوط به عذاب شدید الهى در قیامت است پاسخ مى دهد.
و آن اینکه این مجازات ها محصول اعمال مردم و نتیجه کارهاى خود آنهاست که در آن روز به این صورت مجسّم مى شود، و در حقیقت اعمال خویش را مى چشند، درست مثل اینکه کسى به خاطر چند روزى افراط در نوشیدن شراب گرفتار بیمارى هاى دردناک و شدیدى شود و یک عمر از آنها رنج ببرد.
چون درباره آیه فوق قبلا شرح کافى داده ایم از تکرار آن خوددارى مى شود.
* * *

(1). در «قاموس اللّغه» آمده است که «سَمُوم» به بادهاى داغى گفته مى شود که در روز مىوزد، در مقابل «حرور» که باد داغ شبانه را گویند - در تفسیر فخررازى آمده است که «سموم» هواى متعفّنى است که وقتى انسان آن را استنشاق کند، قلب را متعفن ساخته و انسان را هلاک مى کند (تفسیر کبیر، جلد 29، صفحه 198.
(2). نکره بودن ناراً در اینجا ظاهراً براى بیان عظمت آن آتش است.
(3). نورالثقلین، جلد اوّل، صفحه 494، حدیث 314.