5- به کار نگرفتن عقل و چشم و گوش
گروه دیگرى که به حق، مستحق دوزخند کسانى هستند که درهاى شناخت و معرفت را به خود مى بندند، عقل خدا داد را تعطیل مى کنند، چشم را بر هم مى نهند، و گوش هاى خود را چنان مى بندند که صداى حق را نشنوند، و چهره زیباى حقیقت را نبینند و در آنچه موجب بیدارى و هوشیارى است نیندیشند قرآن در آیه 179 اعراف مى فرماید: (وَلَقَدْ ذَرَأنا لِجَهنَّمَ کَثِیراً مِنَ الجِنِّ وَ الانْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ، لایَفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ اَعْیُنٌ لایُبْصِرُونَ بِها، وَلَهُمْ آذانٌ لایَسْمَعُونَ بها اُولئِکَ کَالانْعامِ بَلْ هُمْ اَضَلُّ اُولئِکَ هُمُ الغافِلُونَ): «ما به طور مسلّم گروه زیادى از جن و انس را براى دوزخ آفریدیم، آنها دل ها (عقل هایى) دارند که با آن تعقل نمى کنند، چشمانى دارند که با آن نمى بینند و گوش هایى دارند که با آن نمى شوند!، آنها همچون چهار پایانند بلکه گمراهتر! آنها غافلانند».
پیداست این آفرینش هرگز آفرینش جبرى نیست و اینکه بعضى از طرفداران جبر همچون «فخررازى» براى اثبات مذهب خود یعنى مذهب جبر به آن استدلال کرده اند کاملا بى پایه است، چرا که پاسخ آن در خود آیه آمده است، مى فرماید ما همه اسباب معرفت را (عقل براى درک امور معقوله، و چشم براى امور محسوسه، و گوش براى علوم نقلى) در اختیار آنها گذارده ایم، ولى آنها این اسباب را به کار نمى گیرند و از آن بهره مند نمى شوند (دقت کنید) به همین دلیل مى گوید آنها تا سرحد حیوانات بلکه پائین تر از آنها سقوط مى کنند، چرا که اگر حیوان چیزى نمى فهمد و درک نمى کند از خود اختیارى ندارد اسباب آن دراختیار او نیست، گمراهتر از حیوانات کسانى هستند که همه این وسائل را دارند و امکان استفاده از آن براى آنها فراهم است ولى از آن بهره نمى گیرند، سرچشمه همه این امور، غفلت و بى خبرى است که در ذیل آیه به آن اشاره شده است (اولئک هم الغافلون). شبیه همین معنا در آیه 10 سوره ملک آمده است که دوزخیان در پاسخ مأموران دوزخ و فرشته هاى عذاب مى گویند: «ما اگر گوش شنوا داشتیم یا عقل خود را به کار مى گرفتیم هرگز جزء دوزخیان نبودیم» (وَ قالُوا لَوْ کُنا نَسْمَعُ اَوْ نَعْقِلُ ما کُنّا فی اَصحابِ السَّعِیرِ).
در حقیقت ریشه تمام بدبختى هاى انسان وام المفاسد همین است که عقل و گوش و چشم خود را به کار نمى گیرد و از این سرمایه هاى عظیم الهى براى معرفت و شناخت بهره گیرى نمى کند، نه اینکه خدا سرچشمه ها و منابع معرفت را از او دریغ داشته، بلکه همه را دارد اما از آنها بهره نمى گیرد.
* *

 
6- پیروى از شیطان
از عوامل مهم سقوط در این کانون قهر و غضب الهى تسلیم شیاطین شدن و زمام اختیار خد را به دست آنها سپردن است، چنان که قرآن در 18 اعراف مى گوید: «هنگامى که شیطان رانده درگاه خدا شد خداوند به او خطاب کرد: قالَ اخْرُجْ مِنها مَذْمُوْماً مَدْحُوراً لِمَنْ تَبِعَکَ مِنْهُمْ لاَمْلَئَنَّ جَهَنَّمَ مِنْکُمْ اَجْمَعینَ فرمود: از آن (مقام) با ننگ و خوارى بیرون رو، سوگند یاد مى کنم که هرکس از انسان ها از تو پیروى کند جهنم را از همگى آنها پر مى سازم».
گرچه در این آیه سخن از خصوص ابلیس رئیس شیاطین است، ولى مى دانیم خط شیاطین که همه پیرو ابلیسند همه جا یکى است، و پیروى از شیاطین جن و انس پیروى از ابلیس محسوب مى شود، و سرنوشت همه این پیروان سقوط در دوزخ است.
آنها با وعده هاى دروغین، تزیین شهوات، دعوت به گناهان، منع از خیرات، و تشویق به انحرافات، پیروان خود را از خدا دور ساخته و به آتش قهر و غضب او گرفتار مى سازند.(1)
* * *

(1). شبیه همین معنا در سوره لقمان آیه 21 و سوره ابراهیم، آیه 22 نیز آمده است.