اشاره:
گرچه قاعدتاً باید قبل از هر چیز سخن از ماهیّت و اوصاف دوزخ به میان آید و بعد دوزخیان، ولى از آنجا که روش و سنّت قرآن این است که همیشه بیشترین تأکید را در این گونه مباحث بر امور تربیتى و نتائج اخلاقى و اجتماعى و انسانى مى نهد، ما نیز به پیروى از این روشن مثبت نخست به سراغ کسانى مى رویم که مستحق این مجازات عظیمند تا از بررسى آیاتى که سخن از دوزخیان مى گوید به منطق اسلام در این امر واقف شویم.
آیاتى که درباره دوزخیان وارد شده، بسیار زیاد است، و ما از هر بخش نمونه اى، و از هر قسمت شاهد و مصداقى را بیان مى کنیم.
ضمناً از تعبیرات مختلف این آیات تفاوت گناهان، و درجات زشتى معاصى نیز روشن مى گردد.
با این اشاره به قرآن باز مى گردیم، و اصناف گوناگون دوزخیان را با الهام از آیات قرآنى مورد بررسى قرار مى دهیم:

 
1- کافران و منافقان
نخستین گروهى که روانه دوزخ مى شوند، کافران و منافقانند قرآن مجید در آیه 14 نساء مى فرماید:
(اِنَّ الله جامِعُ المُنافِقِینَ وَ الکافِرِیْنَ فی جَهَنَّمَ جَمِیعاً):
«خداوند منافقان و کافران را همگى در دوزخ جمع مى کند».
و در آیه 49 توبه مى خوانیم: (وَ اِنّ جَهَنَّمَ لَمُحِیْطَةٌ بِالکافِرِیْنَ): «جهنم کافران را احاطه کرده است».
و در آیه 145 سوره نساء آمده است: (اِنَّ المُنافِقِیْنَ فی الدَّرْکِ الاسْفَلِ مِنَ النّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصِیراً): «منافقان در پائین ترین مرحله دوزخند و هرگز یاورى براى آنها نخواهى یافت».
در حقیقت مهمترین و گسترده ترین سرچشمه گناه و آلودگى ها همین کفر و بى ایمانى و نفاق است، زیرا تا چراغ ایمان درون جان انسان را روشن نسازد و از شرک و کفر و نفاق خالص نگردد انگیزه مؤثرى براى کار خیر نخواهد داشت، و تنها انگیزه هاى مادى و شهوات بر او حاکم خواهد بود، و نتیجه حاکمیت چنین انگیزه هایى که نمونه هاى آن را در جنایات جنایتکاران دنیاى امروز کاملا با چشم مى بینم بر کسى پنهان نیست.
«کفر» به معناى پوشاندن حق و «نفاق» به معناى دوگانگى ظاهر و باطن (تظاهر به ایمان و پنهان داشتن کفر) مهمترین سدّ راه اصلاح در جوامع انسانى است لذا بسیارى از آیات مربوط به دوزخ دوزخیان ناظر به این دو گروه است.
* *

 
2- صدّ عن سبیل الله (ممانعت مردم از راه یافتن به حق)
قرآن مجید مردم را در برابر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) و آیات قرآن به دو گروه تقسیم مى کند و مى فرماید: (فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَ کَفى بِجَهنَّمَ سَعِیراً): گروهى از آنان به او ایمان آوردند، و جمعى ایجاد مانع در راه او نمودند، که شعله فروزان آتش دوزخ براى آنها کافى است»! (نساء - 55).
تهدیدات زیادى در آیات قرآن نسبت به این گروه (مانعان راه خدا) دیده مى شود، همان گروهى که نه تنها خودشان گمراهند، بلکه اصرار دارند تمام مردم، را به گمراهى بکشانند، گویى از این کار لذّت مى برند، بلکه منافع نامشروع خود را در کفر و بى ایمانى مردم مى بینند، چرا که یک ملّت مؤمن و معتقد به ارزش هاى والاى الهى هرگز زیر بار فراعنه و شیاطین و احزاب آنها نمى رود، پس تنها راه سلطه بر مردم گرفتن گوهر ایمان از آنهاست، و تاریخ امت ها همواره شاهد گویاى تلاش هاى پى گیر این گروه بى ایمان در مسیر گمراه ساختن مردم است، امروز نیز دولت ها و جمعیت هاى استکبارى دنیا تمام سعیشان بر این است که ایمان به خدا و ارزش هاى الهى را از مردم بگیرند تا مانعى بر سر راه منافع آنها ایجاد نکنند.

 
2- ترک اطاعت خدا وشق عصاى مسلمین
در آیه 23 سوره جن مى خوانیم (وَ مَنْ یَعْصِی الله وَ رَسُولَهُ فَاِنَّ لَهُ نارُ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فیها اَبَداً): «کسانى که نافرمانى خدا و رسولش را کنند آتش دوزخ از آن آنهاست، همیشه در آن خواهند بود».
و در آیه 115 نساء آمده: (وَ مَنْ یُشاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ماتَبَیَّنَ لَهُ الهُدى وَ یَتَّبِعَ غَیْرَ سَبیلِ المُؤمِنینَ نُوَلِّهِ ما تَوَلَّى وَ نُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَ سائَتْ مَصِیراً): «کسى که بعد از آشکار شدن حق به مخالفت با پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)برخیزد، و راهى جز راه مؤمنان را پیروى کند، ما او را به همان راه که مى رود مى بریم، و به آتش دوزخ مى سوزانیم، و چه جایگاه بدى دارد»؟!.
«یُشاقِقْ» از ماده «شقاق» به معناى مخالفت عمدى و توأم با عداوت است، جمله «من بعد ما تبین له الهدى» (پس از آنکه راه هدایت براى او روشن شد) نیز دلیل بر این است که این مخالفت از لجاج و عناد سرچشمه مى گیرد، و به منظور ایجاد شکاف و تفرقه در میان صفوف مسلمین است.
روشن است این گونه افراد بارزترین گروه دوزخى اند.
* *

 
4- استهزاء آیات الهى
گرچه استهزاء کردن آیات خدا دلیل بر کفر و بى ایمانى است و کفر سبب سقوط در دوزخ است ولى در آیات قرآن مخصوصاً، تکیه شده است و یکى از عوامل عمده اى که انسان را به دوزخ مى کشاند معرّفى گردید، در آیه 106 کهف مى فرماید: (ذلِکَ جَزاؤُهُمْ جَهَنَّمُ بِما کَفَروا و اتَّخَذُوا آیاتی وَ رُسُلی هُزُواً): «این گونه کیفر آنها دوزخ است به خاطر اینکه کافر شده اند و آیات من و پیامبرانم را به باد استهزاء و مسخره گرفتند»!.(1)
استهزاء کردن حق معمولا از جهل و عناد و تعصّب و لجاج و کفر آمیخته با عداوت و دشمنى سرچشمه مى گیرد که هریک از این امور یکى از درهاى دوزخ است، بنابراین جاى تعجب نیست که سرنوشت گروه استهزاء کننده که غالب انبیاء و اولیاء الله با آنها درگیر بوده اند، دوزخ یا بدترین جاهاى دوزخ باشد!.
* * *

(1). شبیه همین معنا، در آیه 9 و 35 سوره جاثیه نیز آمده است.