گرچه پاسخ این سؤال از پاسخ سؤال اوّل اجمالا روشن شد ولى لازم است در اینجا به سراغ پاسخ گسترده ترى برویم، مى گوییم: آرى قطعاً تکامل در آنجا وجود دارد، و بهشتیان هرگز در جا نمى زنند، بلکه در پرتو عنایات الهى، و الطاف ربانى، روز به روز به ساحت قدسش نزدیک تر مى شوند، و در مسیر قرب الى الله به پیشروى خود ادامه مى دهند.
مفهوم این سخن آن نیست که در آنجا طاعات و عبادات و اعمالى دارند، چرا که بهشت دار تکلیف نیست، زیرا عناصر اولیه تکلیف در آنجا وجود ندارد، بلکه در پرتو اعمالى که در این جهان انجام داده اند همچنان به سیر تکاملى خویش ادامه مى دهند.
درست همانند بعضى درختان پر بارى که انسان یکبار آن را غرس مى کند ولى مرتباً جوانه مى زند و ریشه مى دواند و از نقاط دیگر سر بر مى آورد و دشت و صحرا را فرا مى گیرد!
یا همانند سفینه هاى فضایى که براى آغاز حرکت و خارج شدن از محیط جاذبه زمین نیاز به نیروى عظیمى دارد ولى بعد از خروج از این محیط چنانچه به مانعى برخورد نکند بدون احتیاج به نیروى محرک جدید تا ابد به سیر خود ادامه مى دهد!.
در بعضى از آیات قرآن نیز اشاره اى به این مسأله دیده مى شود.
در آیه 62 مریم درباره بهشتیان مى خوانیم: (وَلَهُمْ رِزْقُهُمْ فیها بُکْرَةً وَعَشِیّاً): «هر صبح و شام روزى آنها در بهشت مقرر است».
از آیات قبل از این آیه به خوبى استفاده مى شود که این توصیف درباره بهشت آخرت است که از آن تعبیر به «جنات عدن» شده نه بهشت برزخى، حال این سؤال پیش مى آید که مطابق آیات دیگر قرآن بهشتیان هرچه بخواهند از مواهب و روزى ها در هر ساعت و هر زمان براى آنها مهیاست، این چه موهبتى است که هر صبح و شام به آنها اعطا مى شود؟.
مسلماً این مواهب جدید و تازه مادى و معنوى است که در این دو وقت به آنها داده مى شود، و طبعاً به مقامات بالاترى سوق داده خواهند شد.
در این زمینه حدیث پرمعنایى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده که مطلب را روشن مى سازد، مى فرماید: (وَ تَأْتِیهمْ طُرَفُ الهَدایا مِنَ الله تعالى لِمَواقِیتِ الصّلاةِ التى کانُوا یُصَلُّونَ فیها فی الدُّنْیا، تُسَلّمُ عَلَیْهِمُ المَلائِکَةُ): «هدایاى نخبه و جالب از سوى خداوند بزرگ در اوقاتى که در دنیا نماز مى خواندند به آنها مى رسد، و فرشتگان به آنها سلام و درود مى فرستند».(1)
سؤال دیگرى که از تعبیرات آیه برانگیخته مى شود این است که در بهشت شب و روزى وجود ندارد، و به همین دلیل صبح و شامى نیست.
این اشکال را نیز مى توان چنین پاسخ گفت که بهشت گرچه دائماً کانون نور و روشنایى است، ولى این دو نور نوسان دارد که بانوسان و کم و زیاد شدن آن بهشتیان روز و شب را تشخیص مى دهند، درست مانند مناطق قطبى که شش ماه متوالى روز است ولى با کم و زیاد شدن نور، روز و شب از هم تشخیص داده مى شود.
از آنجا که این دو مشکل (مشکل روزى تازه و مشکل صبح و شام) براى بسیارى از مفسّران حل نشده توجیهاتى براى این آیه ذکر کرده اند که غالباً مخالف ظاهر آیه است مانند اینکه آیه کنایه از دوام نعمت است، زیرا در میان عرب معمول بوده که اگر کسى غذاى صبحگاهان و شامگاهان را داشته او را غنى و بى نیاز مى دانستند، یا اینکه منظور آن است که نعمت هاى الهى در فواصل زمانى که به مقدار شب و روز این دنیاست پى در پى به آنها مى رسد.
روشن است همه اینها مخالف ظاهر آیه است چه بهتر به اینکه نوعى شب و روز که با تفاوت نور حاصل مى شود و نوعى روزى تازه که از عنایات جدید الهى سرچشمه مى گیرد و از پیمودن مسیر تکامل خبر مى دهد قائل شویم که منطبق بر ظاهر آیه است و یا لااقل کمتر خلاف ظاهر مى باشد.
جالب اینکه در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم که فرمود: (وَالذَّی اَنْزَلَ الکِتابَ عَلى مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله وسلم) اِنَّ اَهْلَ الجَنَّةِ لَیَزْدادونَ جَمالا وَحَسَناً کَما یَزْدادُونَ فی الدُّنْیا قَباحَةً وَ هَرَماً): «سوگند به خدایى که قرآن را بر محمد(صلى الله علیه وآله وسلم) نازل کرده اهل بهشت (هر قدر زمان بر آنها مى گذرد) جمال و زیبائیشان بیشتر مى شود آن گونه که در دنیا (با گذشت زمان) زشتى و پیرى آنها افزایش مى یافت»!.(2)
این حدیث نیز تکامل تدریجى بهشتیان را به خوبى آشکار مى سازد، گرچه تنها اشاره اى به جنبه هاى جسمانى دارد ولى مسلماً به طریق اولى جنبه هاى روحانى را نیز در بر مى گیرد.

(1). تفسیر روح المعانى، جلد 16، صفحه 103 و قرطبى، جلد 6، صفحه 4166 (ذیل آیه مورد بحث).
(2). علم الیقین، صفحه 103 (طبق نقل معاد گفتار فلسفى).