تفسیر و جمع بندى
به وسعت آسمان و زمین
نخستین آیه وسعت بهشت را همانند وسعت آسمان و زمین شمرده، مى فرماید: «سبقت جویید به سوى آمرزش پروردگارتان و بهشتى که پهنه آن همچون پهنه آسمان و زمین است، و آماده شده براى کسانى که ایمان به خدا و رسولانش داشته باشند» (سابِقُوا اِلى مَغْفِرَة مِنْ رَبِّکُمْ وَجَنَّة عَرْضُها کَعَرْضِ السَّماءِ وَ الاْرْضِ اُعدَّتْ لِلَّذین آمَنُوا بِاللهِ وَ رُسُلِهِ).
روشن است که منظور از «عرض» در اینجا عرض در مقابل طول نیست، بلکه منظور همان مفهوم لغوى یعنى وسعت پهنه است(1)زحمت افتاده اند به خاطر اشتباهى است که در مفهوم «عرض» مرتکب شده اند.
بعضى نیز گفته اند که این تعبیر جنبه کنایى دارد زیرا بالاترین وسعتى که به ذهن انسان مى گنجد وسعت آسمان و زمین است و گرنه وسعت واقعى آن از اینها فراتر است.
قابل توجه اینکه، نخست سخن از موهبت و مغفرت و آمرزش الهى مى گوید، و بعد سخن از بهشت با آن وسعتش چرا که مغفرت یعنى شستشوى از گناه و پاک شدن و لایق قرب پروردگار گشتن حتى از بهشت بالاتر است، بعلاوه تا آن پاکى و غفران حاصل نشود نوبتى به بهشت نخواهد رسید.
تعبیر به (سابِقُوا) از ماده «مسابقه» اشاره به این نکته لطیف است که بهشت و مغفرت آنچنان پر ارزش است که سزاوار است مؤمنان همانند قهرمانانى که سعى دارند براى رسیدن به یک هدف بر یکدیگر پیشى گیرند، تلاش کنند.
ضمناً این تعبیر نشان مى دهد که این دنیا همچون «میدان مسابقه» است و هدف نهایى آن جهان دیگر مى باشد.
در اینکه منظور «سبقت جستن» در چه چیز است؟ بسیارى از مفسّران انگشت روى مصداق هاى خاصى گذارده اند، مانند سبقت به سوى «اسلام» یا «هجرت» یا «نمازهاى پنجگانه» یا «جهاد» یا «توبه».
ولى پیداست که مفهوم آیه مفهوم وسیعى است که تمام طاعات و اعمال صالح را شامل مى شود، و آنچه در کلمات این گروه از مفسّران آمده در واقع بیان مصداقى از این مفهوم گسترده است.
* * *
در دوّمین آیه همین مسأله با تعبیرات دیگرى دنبال شده است، در آنجا سخن از «سبقت جستن» بود، و در اینجا «سرعت گرفتن» در آنجا مى فرمود: وسعت بهشت مانند وسعت آسمان و زمین است، و در اینجا واژه معادل «مانند» حذف شده، و «آسمان» تبدیل به «آسمان ها» گردیده است، در آنجا مى فرماید: «آماده براى پرهیزکاران است» (وَ سارِعُوا اِلى مَغْفِرَة مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّة عَرْضُها السَّماواتُ وَ الارَضُ اُعِدَّتْ لِلْمُتَّقینَ).
ناگفته پیداست که «سبقت گرفتن» از «سرعت در کار» جدا نیست و «پرهیزکاران» کسانى هستند که «ایمان واقعى به خدا و رسولانش دارند» چرا که «تقوى» بازتاب «ایمان» راسخ است و «سماء» نیز معناى جنس دارد که همه آسمان ها را شامل مى شود، پس هر دو آیه در واقع یک حقیقت را دنبال مى کند.
در اینجا سؤالى براى بسیارى از مفسّران مطرح شده که اگر وسعت بهشت به اندازه تمام وسعت آسمان ها و زمین است پس براى دوزخ جایى باقى نمى ماند;
پاسخ این سؤال را مى توان چنین بیان کرد که در آن روز جهان به مراتب گسترده تر از امروز است چرا که عالمى است برتر و کامل تر، و بهشت آن روز به اندازه پهنه آسمان ها و زمین امروز است، و دوزخ جداى از آن است، چرا که آن عالم از یکجا از هر جهت وسیع تر است.
پاسخ دیگرى در اینجا نیز وجود دارد که خلاصه اش چنین است در این جهان نور و ظلمت نعمت و نقمت با هم متزاحمند و طبعاً در یکجا جمع نمى شوند، ولى در آنجا مزاحمتى در میان این امور نیست، ممکن است هر دو تمام جهان را فرا گرفته باشند اما چون دو مرحله از وجود و هستى هستند مزاحم یکدیگر نمى باشند!.
مثال ساده اى براى نزدیک ساختن این معنا به ذهن مى توان بیان کرد، و آن اینکه: ممکن است صداى دلنواز و بسیار ملیح و زیبایى، از یک فرستنده رادیویى با موج مخصوصى در سراسر جهان پخش گردد، و در همان حال صداى بسیار گوش خراش توأم با آهنگ وحشتناکى از فرستنده دیگر برخیزد، این دو موج ممکن است سراسر کره زمین را فرا گرفته باشند، در عین حال براى افرادى عادى قابل درک نیستند، آنهایى که گیرنده رادیوى خود را با موج اوّل تطبیق کرده از آن نغمه دلنواز غرق لذّت مى شوند، و آنها که با دوّمى تطبیق کرده اند در عذاب و ناراحتى خواهند بود، گروه اوّل گویى در بهشتند و گروه دوّم در دوزخ! شرح این سخن را به خواست خدا به زودى خواهیم داد.
* * *
در سوّمین و آخرین آیه، تعبیر سربسته و پرمعنایى در مورد عظمت بهشت آمده است، روى سخن را به پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) کرده مى فرماید: «هنگامى که آنجا را مى نگرى نعمت ها و ملک عظیمى را مى نگرى: (وَ اِذا رَأَیْتَ ثُمَّ رَأَیْتَ نَعیماً وَ مُلْکاً کَبیراً).(2)
در تفسیر ملک کبیر، مطالب بسیارى گفته شده است، این تفسیرها در دو محور عمدتاً قرار گرفته: جمعى «ملک کبیر» را اشاره به وسعت و عظمت بهشت و خانه ها و قصرها و باغ هاى بهشتیان مى دانند، از جمله اینکه در تفسیرى آمده: پائین ترین افراد بهشتى قلمرو ملکش به اندازه اى است که وقتى نگاه مى کند فاصله هزار سال راه را مى بیند و در بعضى از روایات دو هزار سال آمده است!.(3)
و گروهى آن را اشاره به عظمت معنوى بهشت و مقامات عالى بهشتیان مى دانند از جمله اینکه: فرشتگان بدون اجازه بر آنها وارد نمى شوند، و همیشه به آنها سلام و تحیّت مى گویند، یا اینکه فناء و زوال و نیستى در آنجا راه ندارد، و یا اینکه هریک از آنها هفتاد دربان دارد!.(4)
بعضى «ملک» را به معناى «مالکیت» تفسیر کرده اند، و بعضى نیز به معناى «حاکمیّت».
بعضى نیز «ملک کبیر» را به معناى «قرب الى الله و شهود معنوى جلال و جمال او» دانسته اند (جمع میان همه این معانى نیز ممکن است، زیرا تضادى در میان آنها نیست).
آنچه از مجموع این آیات به دست مى آید این است که همان گونه که نعمت هاى بهشتى از نظر اهمیّت و گستردگى و تنوّع، هرگز به وصف نمى آید، عظمت و وسعت آن نیز چنین است، و هرچه در این زمینه سخن گفته شود باز از ترسیم و توصیف آن عاجز است.

(1). بسیارى از ارباب لغت گفته اند «عرض» در مقابل «طول» است ولى انکار نکرده اند که عرض به معناى وسعت نیز آمده، و به گفته «التحقیق فی کلمات القرآن الکریم» «معناى اصلى عرض قرار دادن چیزى در برابر دیدگان است، و از آنجا که انسان در برخورد با اشیاء غالباً به عرض آن مى نگرد نه طول آن، این واژه در معناى مزبور به کار رفته» بنابراین عرض آسمان ها و زمین در آیه مورد بحث به معناى تمام وجود آنهاست که قابل رؤیت و مشاهده مى باشد.
(2). «ثَمِّ» در اینجا ظرف مکان است و «رَأَیْتَ» فعل لازم است، بنابراین این مفهوم آیه چنین است: هنگامى که در آنجا نگاه مى کنى نعمت فراوان و ملک عظیمى را مى بینى، بنابر تفسیر دیگرى «رَأَیْتَ» فعل متعدى است و «ثَمَّ» اسم اشاره به دور، و مفعول به آن مى باشد، مفهومش این است «اذا رأیت ذلک المکان رأیت نعیماً و ملکاً کبیرا».
(3). تفسیر ابوالفتوح رازى، جلد 11، صفحه 352 - قرطبى، جلد 10، صفحه 3669 - روح المعانى جلد 29، صفحه 161 - مجمع البیان، جلد 9 و 10، صفحه 411.
(4). تفسیر برهان، جلد 4، صفحه 415، تفسیر مجمع البیان، جلد 9 و 10، صفحه 411.