یکى از بهترین لذات معنوى و روحانى بهره گیرى از محضر دوستان با صفاست، یارانى که نور ایمان و صفات انسانى آراسته باشند، و عشق و محبت در وجودشان موج زند، گاه یک لحظه نشستن در کنار آنها آنچنان نشاطى مى آفریند که با هیچ بیانى قابل توصیف نیست.
از آیات قرآنى به خوبى استفاده مى شود که بهشتیان از این موهبت ویژه بهره فراوان دارند، آنها در کنار یاران با صفا مى نشینند و با هم سخن مى گویند، دقیقاً نمى توان گفت، از چه سخن مى گویند؟ شاید از مسائلى که درک آنها امروز براى ما غیر ممکن است، ولى قدر مسلم سخنانى است روحپرور و حیات بخش.
در آیه 69 و 70 نساء مى خوانیم: وَ مَنْ یُطِعِ الله وَ الرَّسُولَ فَاُولئکَ مَعَ الذینَ اَنْعَمَ الله عَلَیْهمْ مِنَ النَّبییْنَ وَ الصِّدِّیقینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحینَ وَ حَسُنَ اُولئکَ رَفیقاً(1) - ذلِکَ الفَضْلُ مِنَ الله وَ کَفى بِالله عَلیماً: «کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در قیامت) همنشین کسانى خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آنها تمام کرده، از پیامبران و صدّیقان و شهداء و صالحان، و آنها چه رفیقان خوبى هستند - این فضل و مرحمتى است از ناحیه خدا و کافى است که خدا (از حال بندگانش) آگاه است»!.
آرى دوستان بهشتى، با فضیلت ترین افراد جهانند: پیامبران بزرگ الهى، پیروان ویژه آنان، راستگویان، و شهیدان و صالحان.
و اگر این موضوع را با وضع این دنیا مقایسه کنیم که بسیار اتفاق مى افتد که انسان مجبور است مصاحبت با افراد ناجنس را که عذابى است الیم تحمل کند، آنگاه مى توان فهمید که بهشت چه عالمى است؟!
قابل توجّه اینکه بسیارى از مفسران در شأن نزول این آیه روایتى نقل کرده اند که خلاصه اش (با مختصر تفاوتى که میان مفسّران در نقل آن است) چنین مى باشد: «یکى از یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) که عاشق دیدار او بود روزى پریشان حال خدمتش آمد، پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)سبب ناراحتى او را سؤال فرمود، در جواب عرض کرد: وقتى از شما دور مى شوم شدیداً احساس ناراحتى مى کنم، امروز در این فکر فرو رفته بودم که فرداى قیامت اگر من اهل بهشت هم باشم مسلماً در جایگاه شما نخواهم بود، بنابراین از دیدار شما براى همیشه محرومم! (و اگر اهل دوزخ باشم تکلیف روشن است) با این حال چرا افسرده نباشم؟ آیه فوق نازل شد و به او و امثال او بشارت داد که افراد با ایمان و مطیع فرمان خدا و پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در بهشت همنشین اولیاء الله و پیامبران خواهند بود».(2)
تعبیر به «ذلِکَ» که معمولا براى اشاره به دور است در این گونه موارد اشاره به عظمت این نعمت الهى است، گویى آنقدر والاست که از دسترس ما دور است و تعبیر به «الْفَضْلُ مِنَ الله» نیز تأکیدى بر این معنا مى باشد و اشاره اى به این معناست که این موهبت را تنها با عمل نمى توان به دست آورد، بلکه با فضل الهى مى توان به آن رسید.
این نکته نیز قابل توجّه است که در آیه، چهار گروه به ترتیب به عنوان رفقاى بهشتیان ذکر شده اند: «انبیاء» و «صدیقین» و «شهداء» و «صالحین».
به نظر مى رسد که این ترتیب دلالت بر سلسله مراتب آنها دارد، بعضى گفته اند انبیاء به این جهت در محله اوّل قرار گرفته اند که در مقام معرفت الهى به جایى رسیده اند که با چشم دل او را از نزدیک مى بینند، و صدیقین کسانى هستند که در مرحله دوّم معرفتند مانند کسى که چیزى را از دور با چشم مى بیند، و شهداء در مرحله سومند مانند: کسى که با دلائل عقلى به وجود چیزى پى مى برد، و صالحان در مرحله چهارمند همچون کسانى که از طریق تقلید و پیروى از بزرگان اهل فن چیزى را پذیرا مى شوند.(3)
البته بسیار مى شود که شهداء و صالحان و صدیقان بر خود انبیاء نیز اطلاق مى شود، منتها ممکن است گفته شود وقتى این چهار وصف در مقابل هم قرار مى گیرند چنین معنایى را مى بخشند.
تفسیر جالب ترى که براى این چهار وصف با این ترتیب به نظر مى رسد این است که براى هدایت جامعه انسانى نخست نیاز به وجود انبیاء (رهبران الهى) داریم و به دنبال آن صدیقان یعنى مبلغان صادق در قول و عمل که به نشر دعوت آنها بپردازند، و در مرحله بعد هنگامى که به مانع برخوردند باید افرادى به دفاع برخیزند و قربانى دهند تا سرانجام صالحان در آن جامعه حاکم شوند.
ضمناً باید توجه داشت که معناى همراه بودن با این گروه هاى چهارگانه وحدت مقامات آنها نیست، بلکه به معناى امکان ارتباط با یکدیگر است همان گونه که یک شاگرد با استاد یا یک سرباز با فرمانده خود تماس مى گیرد.
شبیه همین معنا - البته در لباس دیگرى - در آیه 47 حجر آمده است مى فرماید: وَنَزَعْنا ما فی صُدُورِهمْ مِنْ غِلّ اِخْواناً عَلى سُرُر مُتَقابِلینَ: «هرگونه کینه و حسد و خیانت را از سینه آنها بر مى کنیم، در حالى که همه برادرند و بر تخت ها روبه روى یکدیگر قرار گرفته اند (شرح و تفسیر این آیه قبلا گذشت).
در آیه 31 کهف نیز اشاره اى به این معنا دیده مى شود.
به هر حال وجود این دوستان والا مقام و صالح و تماس آنها از بزرگترین لذات معنوى بهشتیان است.
* * *

(1). بعضى معتقدند «رفیقا» در اینجا تمیز است، لذا به صورت مفرد آمده، و بعضى آن را حال مى دانند و مفرد آمدن آن (با اینکه ذوالحال جمع است) یا به خاطر آن است که رفیق هم به معناى واحد هم جمعى مى آید و یا به خاطر معناى جنس داشتن است.
(2). تفسیر مجمع البیان و فخر رازى و قرطبى و مراغى و روح المعانى و فى ظلال القرآن ذیل آیه مورد بحث.
(3). اقتباس از تفسیر روح المعانى، جلد 5، صحفه 68.