بى شک نعمت هاى مادى بهشت منحصر به آنچه گفته شد نیست، هرچند اینها نعمت هاى بسیار مهمى است، اصولا طبیعت محدود این جهان به ما اجازه نمى دهد که تصور همه جانبه اى از نعمت هاى مادى و معنوى جهان دیگر داشته باشیم، و از سوى دیگر طبع تنوع طلب انسان خواهان انواع گوناگون نعمت هاست و لذا قرآن مجید نسبت به این مسئله عنایت خاصى نشان داده و با صراحت اعلام مى کند که آنچه در آنجا بخواهید از مواهب رنگارنگ و گوناگون مادى و معنوى در اختیار شما قرار مى گیرد.
در یکجا مى فرماید: وَ فیها ما تَشْتَهیهِ الأنْفُسُ وَ تَلَذُّالأعْیُنُ: «در بهشت آنچه دل مى خواهد و چشم از آن لذت مى برد موجود است» (زخرف 71).
این بالاترین و جامع ترین تعبیرى است که درباره مواهب و نعمت هاى بهشتى ممکن است گفته شود، و به گفته مرحوم «طبرسى» در «مجمع البیان» اگر تمام جهانیان جمع شوند تا توصیف نعمت هاى بهشتى را کنند هرگز قادر نخواهند بود چیزى بر آنچه در این آیه آمده است بیفزایند!(1)
جالب اینکه جمله مزبور را بعد از ذکر بخش قابل ملاحظه اى از نعمت هاى بهشتى بیان فرموده، تا روشن سازد نعمت هاى بهشت منحصر به آنها نیست.
در اینکه چرا «لذت چشم» بعد از «لذت نفس» بیان شده احتمالاتى وجود دارد:
نخست اینکه جمله «تَشْتَهیهِ الأْنْفُسُ» تمام لذات را شامل مى شود اما لذات نگاه چون اهمیت فوق العاده اى دارد به صورت «ذکر خاص بعد از عام» مورد توجه قرار گرفته.
دیگر اینکه جمله اوّل اشاره به لذت هاى حسّ شنوایى و لامسه و ذائقه و شامه است، اما جمله «تَلَذُّ الأعْیُنُ» تنها لذت بینایى را بیان مى کند که معادل همه آنها یا بیشتر است!.
سوم اینکه جمله اوّل اشاره به تمام لذات مادى، و جمله دوّم اشاره به لذات روحانى و معنوى است، یعنى نگاه کردن با چشم دل به جمال بى مثال پروردگار و شهود باطنى صفات جمالى و جلالى حق که یک لحظه آن به تمام نعمت هاى مادى بهشت مى ارزد.
البته پیداست که در آن میحط پاک، تقاضاى روح و نفس بهشتیان چیزى جز پاکى ها و لذاتى که در شأن یک انسان پاک است نخواهد بود و بنابراین عمومیت آیه هیچ استثنایى ندارد، و نیازى به توجیهات این و آن نیست که آیا این آیه شامل تقاضاى نامطلوب نفس نیز مى شود؟!.
به هر حال شبیه همین معنا در آیه 31 فصلت نیز آمده است مى فرماید وَلَکُمْ فیها ما تَشْتَهی اَنْفُسُکُمْ وَلَکُمْ فیها ما تَدَّعُونَ «براى شما هرچه بخواهید در بهشت فراهم است و هر چه طلب کنید به شما مى دهند».(2)
بعضى از مفسّران گفته اند که جمله اوّل اشاره به تمام نعمت هاى مادى بهشت است، و جمله دوّم اشاره به مواهب معنوى، به قرینه آیه 10 سوره یونس دَعْواهُمْ فیها سُبْحانَکَ اللهُمَّ وَ تَحِیَّتُهُمْ فیها سَلامٌ وَ آخِرُ دَعْواهُمْ اَنِ الحَمْدُ لله رَبِّ العالَمینَ: «گفتار و دعاى آنها در بهشت این است که «خداوندا منزهى تو» و تحیت آنها سلام است، و آخرین دعاى آنها اینکه حمد مخصوص پروردگار جهانیان مى باشد».
این تفسیر با توجه به اینکه شهوت نفس بیشتر در مورد مسائل مادى به کار مى رود و دعا در مسائل معنوى بسیار مناسب به نظر مى رسد.
و در تعبیر دیگر در آیه 102 انبیاء مى خوانیم: وَهُمْ فیما اَشْتَهَتْ اَنْفُسُهُمْ خالِدُونَ: «بهشتیان در آنچه دلشان مى خواهد جاودانه متنعم هستند».
علاوه بر آیات فوق آیات دیگرى نیز در قرآن مجید در این زمینه وارد شده که با تعبیر تازه اى از این مسأله یاد مى کند و مى گوید: «هرچه آنها بخواهند در آنجا هست» (لَهُمْ فیها ما یَشاؤُنَ) (نحل 31).
عین این تعبیر در 16 فرقان آمده است و با مختصر تفاوتى در سه سوره دیگر از قرآن نیز به چشم مى خورد (زمر 34، شورى 22، و ق 35).
از مجموع آنچه در این فصل گفته شد به خوبى روشن مى شود که براى نعمت هاى بهشتى هیچگونه محدودیتى وجود ندارد، نه از نظر مقدار، نه کیفیت و نوع، و نه زمان و نه، مکان بنابراین آنچه در فصول گذشته بیان شد در واقع ذکر نمونه هاى روشنى از آن است که درک و تشخیص آن براى مردم این جهان به طور اجمال ممکن است، و آنچه فراتر از فهم و درک ماست با عبارات جامعتر و کلى ترى در آیات فوق به آنها اشاره شده است.
در حقیقت بهشت و مواهبش مظهر کامل و نمونه اتم قدرت و لطف پروردگار است، و چون قدرت و لطف او را نهایتى نیست مواهب بهشتى را نیز نهایتى نمى باشد (دقت کنید).

(1). تفسیر مجمع البیان، جلد 9، صفحه 56.
(2). «یَدُعُون» از ماده «ادّعاء» (افتعال از دعاء) به معناى خواستن و طلب کردن چیزى است.