هجرت به معناى «دورى از کانون کفر و شرک و ظلم و گناه» در بسیارى از موارد تنها راه حل مشکلات مؤمنان و نیکان و پاکان است، آنها با دور شدن از چنین محیطى خود را مى سازند، و جمعیت خویش را آماده مى کنند، و جذب نیرو مى نمایند، تا براى جهاد و هجوم بر سردمداران شرک و ظلم آماده تر گردند.
این همان کارى بود که مسلمانان دوبار آن را انجام دادند: «هجرت خصوصى» گروهى از مسلمین از مکه به حبشه، و هجرت عمومى مسلمانان از مکه به مدینه سر فصل جدیدى در تاریخ اسلام شد.
بدیهى است ترک خانه و کاشانه و بستگان و دوستان، وطن مورد علاقه، کار بسیار مشکلى است، و مشکل دیگر آماده شدن براى جهاد و هجوم بر کانون کفر و فساد، و لذا قرآن مجید مهاجران را با صراحت به نعمت هاى جاودان بهشتى بشارت داده است در آیات 20 تا 22 توبه مى فرماید: «آنها که ایمان آوردند و هجرت کردند، و در راه خدا با اموال و جانهایشان جهاد نمودند، مقامشان نزد خدا برتر است، و آنها رستگارانند - پروردگارشان آنها را به رحمت از سوى خود و خشنودى (خویش) و باغ هاى بهشتى که در آن نعمت هاى جاودانه است بشارت مى دهد».
(اَلَّذینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فی سَبیل الله بِاَمْوالِهِمْ وَ انْفُسِهِمْ اَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ الله وَ اُولئکَ هُمُ الْفائَزُونَ - یُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُمْ بِرَحْمَة مِنْهُ وَ رِضْوان وَ جَنَّات لَهُمْ فیها نَعیمٌ مُقیمٌ).(1)
در این آیه سخن از کسانى در میان است که داراى سه وصف «ایمان» و «هجرت» و «جهادند» (البته هریک از این سه وصف رابطه علت و معلولى با وصف دیگر دارد، ایمان آنها سبب هجرت شد، و هجرت آنها مقدمه اى بر جهاد بود) و پاداش آنها نیز سه چیز قرار داده شده است: «رحمت الهى» و «خشنودى او» و «باغ هاى پر نعمت بهشت» به این ترتیب در برابر هر کار نیکى پاداشى عظیم به آنها داده مى شود، ایمان سبب آمرزش گناهان مى گردد و هجرت موجب جلب رضایت حق، و جهاد با اموال و انفس سبب بهره مندى از باغ هاى پر نعمت بهشت است.
در میان مفسّران معروف است که «شیبه» و «عباس» هر کدام بر دیگرى تفاخر مى کردند، یکى مى گفت: من کلید دار خانه کعبه و آباد کننده مسجد الحرامم!.
و دیگرى مى گفت: منصب سقایة الحاج (آب رساندن به زوار خانه خدا) بر عهده من است! علی(علیه السلام)فرمود: افتخار من در این است که ایمان آورده ام و هجرت و جهاد کرده ام! آیه فوق نازل شد و برترى امام(علیه السلام) را بر همه آنها بیان کرد.(2)
مفسّران در اینجا بحث هاى فراوانى دارند که چگونه قرآن مجید درجه مؤمنان مهاجر مجاهد را برتر از غیر مؤمنان شمرده است؟ در حالى که غیر مؤمنان اصلا درجه اى ندارند، ولى در یک پاسخ کوتاه مى توان گفت: اولا در مورد صفات تفضیلى بسیار مى شود که در طرف مقابل اصلا فضیلتى نیست، مانند وَلَعَبْدٌ مُؤمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِک: «بنده با ایمان از بت پرست بهتر است» (بقره 221) و امثال این تعبیر در قرآن و روایات و کلمات روزمرّه فراوان دیده مى شود.
از این گذشته نفس عمل آبرسانى به حجاج و آباد کردن مسجد الحرام کار با فضیلتى است از هرکس که سر بزند، منتها اگر انجام دهندگان کافر و بى ایمان باشند اعمال نیک آنها حبط و بى اثر مى شود.
* * *

(1). همین معنا در آیه 100 توبه هم آمده است.
(2). شواهد التنزیل ابوالقاسم حسکانى ذیل آیه مورد بحث، صفحه 244 به بعد (با تلخیص) همین مضمون یا با کمى تفاوت در کتاب هاى فراوانى از اهل سنت نقل شده است (براى توضیح بیشتر به احقاق الحق، جلد 3، صفحه 122 تا 127 مراجعه فرمایید).