گرچه همان گونه که بارها گفته ایم که آگاهى تفصیلى نسبت به حقایق مربوط به قیامت و جهان پس از مرگ که عالمى است برتر و بالا از این جهان، براى اهل دنیا غیر ممکن است، ولى این امر مانع از آگاهى اجمالى نسبت به آن نخواهد بود!
آنچه از آیات و روایات اسلامى استفاده مى شود، این است که صراط پلى است بر دوزخ در مسیر بهشت که نیکان و بدان بر آن وارد مى شوند، نیکان به سرعت از آن مى گذرند و به نعمت هاى بى پایان حق مى رسند، و بدان سقوط کرده، سرازیر دوزخ مى شوند!، حتى از پاره اى از روایات استفاده مى شود که سرعت عبور مردم از آن بستگى به میزان ایمان و اخلاص و اعمال صالح آنها دارد.
در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: «مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ الْبَرْقِ، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مِثْلَ عَدوْ الفَرَسِ، وَ مِنْهُمُ مَنْ یَمُرُّ حَبْواً، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مَشْیاً، وَ مِنْهُمْ مَنْ یَمُرُّ مُتَعَلِّقاً قَدْ تَاُخُذُ النَّارُ مِنْهُ شَیْئاً وَ تَتْرُکُ شَیْئاً!: «بعضى مانند برق از آن مى گذرند، و بعضى همچون اسب تیزرو، بعضى با دست و زانوها، بعضى همچون بیادگان، و بعضى به آن آویزان مى شود (و مى گذرند) گاه آتش دوزخ از آنها چیزى را مى گیرد و چیزى را رها مى کند».(1)
چرا باید از روى جهنم به سوى بهشت رفت؟ در اینجا نکات لطیفى است.
از یکسو بهشتیان با مشاهده دوزخ قدر عافیت بهشت را بهتر مى دانند، و از سوى دیگر وضع صراط در آنجا تجسمى است از وضع ما در اینجا، باید از روى جهنم سوزان شهوات گذر کرد و به بهشت تقوا رسید، و از سوى سوّم تهدیدى است جدّى براى همه مجرمان و آلودگان که سرانجام گذرگاهشان از این راه باریک خطرناک است.
لذا در حدیث «مفضل بن عمر» مى خوانیم که مى گوید از امام صادق(علیه السلام) درباره «صراط» سؤال کردم فرمودند صراط همان طریق به سوى معرفت و شناخت خداوند متعال است.
سپس افزود: هُما صِراطانِ: صِراطٌ فی الدُّنْیا، وَ صِراطٌ فی الاخِرَةِ، فَامَّا الصِّراطُ الذِّی فی الدُّنْیا فَهُوَ الامامُ الْمَفْرُوضُ الطّاعَةِ، مَنْ عَرَفَهُ فی الدُّنْیا وَ اقْتَدَى بِهُداهُ مَرَّ عَلَى الصِّراطِ الذَّی هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فی الاخِرَةِ، وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفُهُ فی الدُّنْیا زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّراطِ فی الاخِرَةِ، فَتَردَّى فی نارِ جَهَنَّمَ: دو صراط است، صراطى در دنیا و صراطى در آخرت، و امّا صراط در دنیا همان امام واجب الاطاعه است، هرکس او را بشناسد و به هدایت او اقتدى کند از صراطى که پلى است بر جهنم در آخرت مى گذرد، و هرکس او را در دنیا نشناسد قدمش بر صراط آخرت مى لرزد و در آتش جهنم سقوط مى کند».(2)
در تفسیر امام حسن عسکرى(علیه السلام) این دو صراط (صراط دنیا و آخرت) به صراط مستقیم معتدل بین «غلّو» و «تقصیر» و «صراط آخرت» تفسیر شده است.(3)
این نکته نیز قابل توجّه است که در روایات اسلامى عبور از این راه پر خطر مشکل شمرده شده است، در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) (وهم از امام صادق(علیه السلام) آمده است: اِنَّ عَلَى جَهَنَّمَ جِسْراً اَدَقُّ مِنْ الشَّعْرِ وَاَحَدُّ مِنْ السَّیفِ: «بر دوزخ پلى است باریک تر از مو و تیزتر از شمشیر»!.(4)
صراط «مستقیم» و حقیقت «ولایت» و «عدالت» در این دنیا نیز چنین است، باریکتر از مو، و تیزتر از شمشیر، چرا که خطّ مستقیم خط باریکى بیش نیست، و بقیه هر چه هست خطوط انحرافى در چپ و راست است.
و طبیعى است که صراط قیامت که تجسّم عینى از این صراط است چنین باشد.
ولى با این حال همان گونه که قبلا نیز اشاره شد گروهى با سرعت در سایه ایمان و اعمال صالح از این جاده خطرناک مى گذرند.
بدون شک ارتباط با پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) و خاندان رسول الله(صلى الله علیه وآله وسلم) مى تواند عبور از این جاده مخوف را آسان سازد، در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: اِذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ وَ نُصِبَ الصِّراطُ عَلَى جَهَنَّمَ لَمْ یَجُزْ عَلَیْهِ اِلا مَنْ کانَ مَعَهُ جَوازٌ فیه وَلایَةُ عَلیِّ بْنِ اَبی طالِب(علیه السلام)!: «روز قیامت هنگامى که صراط روى جهنم قرار داده شود تنها کسانى از آن عبور مى کنند که اجازه اى داشته باشند و در آن اجازه ولایت علی بن ابی طالب(علیه السلام) بوده باشد».(5)
نظیر همین معنا به تعبیر دیگر درباره بانوى اسلام فاطمه زهرا(علیها السلام) آمده است.
بدیهى است ولایت على(علیه السلام) و فاطمه(علیها السلام) از ولایت پیغمبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و علاقه به قرآن و اسلام و سایر پیشوایان معصوم جدا نیست، در واقع تا ارتباطى از نظر ایمان و اخلاق و عمل با این پیشوایان بزرگ برقرار نباشد عبور از صراط ممکن نیست، و در این زمینه روایات متعددى وارد شده است، (علاقمندان براى آگاهى بیشتر مى توانند به بحار الانوار، جلد 8 فصل صراط، مخصوصاً روایات 12، 13، 14، 15، 16، 17 مراجعه کنند).
آخرین سخن در اینجا درباره بُعد تربیتى ایمان به چنین صراطى است، گذرگاهى مخوف، لغزنده، خطرناک، باریک تر از مو، تیزتر از شمشیر، گذرگاهى که مواقف و ایستگاه هاى متعددى دارد، و در هر موقف از چیزى سؤال مى کنند، در یک جا از نماز، جاى دیگرى از امانت وصله رحم، جایى از عدالت، و مانند آن، گذرگاهى که اجازه عبور از آن بدون ولایت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) و امیرمؤمنان على(علیه السلام) و تخلّق به اخلاق آنها امکان پذیر نیست، و بالاخره گذرگاهى که هرکس به مقدار نور ایمان و عمل صالحش توانایى عبور از آن را دارد، و اگر کسى نتواند به سلامت از آن بگذرد سقوطش در دوزخ حتمى است، و هرگز به کانون نعمت هاى معنوى و مادى پروردگار، یعنى بهشت راه نخواهد یافت.
توجّه به این معانى، و ایمان به آن بدون شک بازتاب گسترده اى در اعمال انسان و تربیت او خواهد داشت، و او را به دقت هرچه بیشتر در انتخاب راه هاى زندگى، و جدا سازى دقیق حق از باطل، و تخلق به اخلاق اولیاء الله وادار مى سازد.

(1). امالى صدوق، مجلس 33.
(2). معانى الاخبار، صفحه 32، حدیث 1.
(3). بحار، جلد 8، صفحه 69، حدیث 18.
(4). میزان الحکمه، جلد 5، صفحه 348 - در حدیث امام صادق(علیه السلام) به جاى جمله: اِنَّ عَلَى جَهَنَّمَ جِسْراً کلمه الصراط آمده است (بحار، جلد 8، صفحه 64، حدیث 1).
(5). بحارالانوار، جلد 8، صفحه 68، حدیث 11.