از مجموع روایات و حتى از اشاراتى که در بعضى از آیات قرآن آمده، به خوبى استفاده مى شود که حساب روز قیامت، فوق العاده دقیق است: در حدیثى از امام صادق(علیه السلام)مى خوانیم که به مردى فرمود: «چرا با برادر مسلمانت این چنین رفتار مى کنى»؟ عرض کرد: «فدایت شوم، حقى بر او داشتم و تا آخر از او گرفتم»! امام فرمود: بگو ببینم اینکه خدا مى فرماید: گروهى از بدى حساب مى ترسند (وَ یَخافُونَ سُوْءَ الْحِسابِ) آیا فکر مى کنى از ظلم و ستم خداوند بیمناکند؟ نه والله!، از این مى ترسند که در حساب آنها دقت شود و تا آخرین مرحله، حساب از آنها بگیرند (پس سوء الحساب چیزى جز این نیست).(1)
در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: اِنَّما یُداقُّ اللهُ الْعِبادَ فی الْحِسابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى قَدْرِ ما آتاهُمُ مِنَ العُقُولِ فی الدُّنْیا: «خداوند در قیامت، نسبت به حساب هرکسى به مقدار عقلى که در دنیا به او داده دقت و سختگیرى مى کند».(2)
و از این تعبیر به خوبى استفاده مى شود که رابطه نزدیکى در میان «میزان فهم و شعور» و «مسئولیت ها» است، چرا که حساب الهى به نسبت مسئولیت ها صورت مى گیرد!
ولى در مقابل این گروه که در حسابشان سختگیرى و مناقشه مى شود، گروهى هستند که حساب براى آنها بسیار آسان است، همان ها که قرآن درباره آنان مى گوید: فَاَمَّا مَنْ اُوتی کِتابَهُ بِیَمینِهِ یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً: «اما کسى که نامه اعمالش به دست راستش داده شده به زودى حساب آسانى براى او مى شود» (انشقاق آیه 7 و 8).
و در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: ثَلاثٌ مَنْ کُنَّ فیهِ حاسَبَهُ الله حِساباً یَسیراً، وَ اَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ بِرَحْمَتِهِ: «سه چیز است در هرکس باشد، خداوند حساب او را آسان مى کند و او را به رحمتش در بهشت وارد مى سازد».
عرض کردند: اى رسول خدا! آنها چه چیز است؟
فرمود: تعْطی مَنْ حَرَمَکَ، وَ تَصِلُ مَنْ قَطَعَکَ، وَ تَعْفُو عَمَّنْ طَلَمَکَ: «عطا کنى به کسى که تو را محروم کرده، و پیوند برقرار کنى با کسى که از تو بریده، و عفو کنى کسى را که به تو ستم کرده است».(3)
و نیز از روایات استفاده مى شود که «حسن خلق» باعث آسانى حساب در قیامت است، در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: حَسِّنْ خُلْقَکَ یُخَفِّفِ الله حِسابَکَ: «اخلاق خود را نیکو کن تا خداوند حسابت را آسان کند».(4)
به هر حال از مجموع این مدارک اسلامى استفاده مى شود که مردم در مورد حساب الهى کاملا با هم متفاوتند گروهى نسبت به حسابشان بسیار سختگیرى مى شود، آنها کسانى هستند که در دنیا در حساب بندگان خدا سخت مى گرفتند، و یا کج خلق و ظالم و ستمگر بودند.
گروه دیگرى، حسابشان بسیار آسان است، به خاطر اعمال نیک و خوشرفتارى و آسان گرفتن بر بندگان خدا، یا به خاطر اینکه اصولا آلوده به مال و مقام دنیا کمتر بوده اند.
اما گروه سوّمى هستند که بدون حساب وارد بهشت مى شوند، چنانکه در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم که در تقسیم گروه هاى مردم در قیامت فرمود: وَ مِنْهُمُ الَّذینَ یَدْخُلُوْنَ الْجَنَّةَ بِغَیْرِ حِساب، لانَّهُمْ لَمْ یَلْبِسُوا مِنْ اَمْرِ الدُّنْیا بِشَیء، وَ اِنَّمَا الْحِسابُ هُناکَ عَلى مَنْ تَلْبِّسَ بِها هیهُنا: «کسانى هستند که بدون حساب داخل بهشت مى شوند، زیرا آلوده به چیزى از امور دنیا نبودند، حساب در آنجا مخصوص کسانى است که در اینجا آلوده به امور دنیا باشند».!(5)
و در مقابل کسانى نیز هستند که بدون حساب وارد دوزخ مى شوند! چنانکه در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم: اِنَّ الله عَزَّوَجَلَّ یُحاسِبُ کُلَّ خَلْق اِلاَّ مَنْ أشْرَکَ بِالله عَزَّوَجَلَّ فَإِنَّهُ لا یُحاسَبُ وَ یُؤْمَرُ بِهِ اِلَى النَّارِ:
«خداى متعال به حساب همه مردم رسیدگى مى کند مگر کسى که براى خدا همتایى قرار دهد، بدون حساب به سوى آتش فرستاده مى شود».!(6)
و نیز از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود:... وَ اَمَّا الثَلاثَةُ الذینَ یُدْخِلُهُمْ النَّارَ بِغیْرِ حِساب فَاِمامٌ جائَرٌ وَ تاجِرٌ کَذُوْبٌ وَ شَیْخٌ زان:! «سه طایفه اند که بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، پیشواى ستمگر، تاجر دروغگو، پیر مرد زنا کار»!.(7)
این بحث را با حدیث دیگرى در همین زمینه پایان مى دهیم: از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل شده است که فرمود: سِتَّةٌ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِساب اَلامَراءُ بِالْجَوْرِ، وَ الْعَرَبُ بِالْعَصَبِیّةِ، وَ الدَّهاقِیْنُ بِالْکِبْرِ، وَ التُّجّارُ بِالْکَذِبِ، وَ الْعُلَماءُ بِالْحَسَدِ، وَ الاغْنِیاءُ بِالْبُخْلِ:
«شش گروهند که بدون حساب وارد دوزخ مى شوند، فرمانروایان به خاطر ستم، و عرب به خاطر شدت تعصّب، و کدخدایان (خوانین) به خاطر تکبر، و تجّار به خاطر دروغ، و علماء به خاطر حسد، و ثروتمندان به خاطر بخل»!(8)
خداوند! به لطف و کرمت، حساب قیامت را بر ما آسان کن، و بر ما ترحّم فرما، تو مى دانى با دست خالى و پرونده تاریک به سوى تو مى آییم یا اَرْحَمَ الراحمینَ وَ یا اَکْرَمَ الاکْرَمینَ.

(1). بحارالانوار، جلد 7، صفحه 266، حدیث 27.
(2). اصول کافى، جلد اول، صفحه 11، حدیث 7.
(3). نورالثقلین، جلد 5، صفحه 537، حدیث 12.
(4). بحارالانوار، جلد 68، صفحه 383، حدیث 20.
(5). میزان الحکمة، جلد 2، صفحه 414.
(6). بحارالانوار، جلد 7، صفحه 260، حدیث 7.
(7). بحارالانوار، جلد 72، صفحه 337، حدیث 5.
(8). میزان الحکمة، جلد 2، صفحه 419.