3- ترازوى عمل چیست؟
مرحوم «شیخ مفید» مى گوید: «معناى میزان آن گونه که گروهى از اخباریین جامد فکر مى کنند که ترازوهاى اعمال همچون ترازوهاى دو کفه اى این جهان هستند، نیست، بلکه همان گونه که در خبر وارد شده امیرمؤمنان و امامان از ذریه او(علیهم السلام) ترازوهاى سنجش در قیامتند، آنها هستند که موازنه میان اعمال و پاداش و کیفر آنها بر قرار مى سازند».(1)
ولى بعضى از مفسّران این سخن را نپذیرفته و معتقدند ترازویى همچون ترازوهاى سنجش این جهان در آن روز برپا مى شود و اعمال انسان داراى وزن خواهند بود و یا نامه اعمال را که داراى وزن است با آنها مى سنجند.
بعضى نیز مانند مرحوم علاّمه مجلسى (رضوان الله علیه) مى گویند: «ما به میزان به طور اجمال ایمان داریم اما درباره جزئیات و چگونگى آنها از پیش خود چیزى نمى گوییم».
قابل توجه اینکه در خبرى آمده است که داود(علیه السلام) از خداوند تقاضا کرد که میزان را به او ارائه دهد، خداوند میزان را به او نشان داد، هر کدام از کفه هاى آن به اندازه فاصله مشرق تا مغرب بود!
هنگامى که داود این منظره را مشاهده کرد مدهوش شد، هنگامى که به هوش آمد عرض کرد خداى من چه کسى مى تواند کفه آن را از حسنات پر کند؟ خطاب آمد اى داود! من هنگامى که از بنده ام راضى باشم آن را با یک دانه خرما (که در راه خدا انفاق کند) پر مى کنم»! (رُویَ اَنَّ داوُدَ(علیه السلام) سَأَلَ رَبَّهُ اَنْ یُرِیَهُ الْمیزانَ فَاَراهُ، کُلُّ کَفَّة کَما بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْربِ، فَغُشیَ عَلَیْهِ، ثُمَّ اَفاقَ فَقالَ: اِلهی! مَنِ الَّذی یَقْدِرُ اَنْ یَمْلا کَفَّتَهُ حَسَنات؟ فَقالَ یا داوُدُ اِنِّی اِذا رَضیتُ عَنْ عَبْدی مَلاَتُها بِتَمْرَة.(2)
در حدیث دیگرى از امام صادق(علیه السلام) آمده است که وقتى از معناى میزان از حضرتش سؤال کردند فرمود: اَلْمِیزانُ اَلْعَدْلُ: «ترازوى سنجش همان عدالت است».(3)
در اینجا این سؤال مطرح مى شود که جمع میان این احادیث چگونه است؟ در بعضى از آنها «میزان» به معناى وجود مقدس امامان معصوم(علیهم السلام) و در حدیث اخیر به معناى عدل، و در حدیث داود چیزى که کفه هاى آن تمام زمین و آسمان را پر کرده است تفسیر شده، و این سه در ظاهر با هم متضادند.
ولى با توجه به یک نکته این تضاد صورى بر طرف مى شود و آن اینکه حقیقت میزان همان عدل الهى است، و پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) و امامان معصوم(علیهم السلام) نمونه و مظهر عدل او هستند، و از سوى دیگر مى دانیم قانون عدل سراسر زمین و آسمان را زیر بال و پر گرفته (بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّموات وَ الارْضُ).(4)
و از اینجا روشن مى شود که چرا داود از مشاهده عظمت میزان مدهوش شد، زیرا عظمت مقام عدل و مقامات محمّد و آل محمّد(علیه السلام) به قدرى بود که اعمال خود را در مقابل آن ناچیز یافت، و جالب اینکه این ترازوى با آن عظمت با یک دانه خرما که روح اخلاص در آن باشد و موجب خشنودى حق شود پر مى گردد.
بعضى از محققان معتقدند که پیشوایان معصوم و اولیاء خدا به منزله یک کفه ترازو هستند، و خود انسان ها با اعمال و عقائد و نیاتشان به منزله کفه دیگرند که در قیامت این دو با هم موازنه و سنجیده مى شود، و این سخن را مى توان از تعبیرات قرآن که مى گوید: «مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ...» (کسانى که میزان هاى آنها سبک است) یا «فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ...» (کسانى که میزان آنها سنگین است) یا تعبیرى که در سوره کهف آیه 105 آمده که درباره گروهى از کافران مى گوید: فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْنا (روز قیامت براى آنها وزنى برپا نمى کنیم)، استفاده کرد، چرا که سبک بودن میزان به خاطر نداشتن اعتقادات حق و اعمال صالح از سوى گروهى، و سنگین بودن آن به خاطر داشتن این سرمایه هاى وزین از سوى گروه دیگر است، و به هر حال انسان ها از یکسو و اولیاء الله از سوى دیگر، با هم موازنه مى شوند، و به هر اندازه ما شباهت و نزدیکى به عقائد و اوصاف و اعمال آنها داشته باشیم میزان عمل ما سنگین تر است (دقت کنید).
* * *

(1). «بحارالانوار»، جلد 7، صفحه 252 (با کمى تلخیص).
(2). تفسیر روح البیان، جلد 5، صحفه 486 ذیل آیه 47 انبیاء - همین مضمون با مختصر تفاوتى در تفسیر فخررازى ذیل آیه فوق، و در تفسیر روح المعانى ذیل همین آیه آمده است.
(3). تفسیر نور الثقلین، جلد 2، صفحه 5.
(4). مرحوم فیض کاشانى این حدیث را از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) در تفسیر صافى در ذیل آیه 7 سوره الرحمن نقل مى کند.