همان گونه که در آیات فوق خواندیم شاهدان آن دادگاه بسیارند.
در درجه اوّل ذات پاک خداست.
سپس انبیاء مرسلین.
و بعد فرشته هاى مقرّبین.
و بعد از آن اعضاء و جوارح انسان.
سپس زمینى است که انسان بر آن مى زیسته.
بعلاوه در روایات اسلامى به جز این پنج گواه به گواهان دیگرى نیز اشاره شده است.
ششم اوصیا و امامان معصوم، چنانکه در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در ذیل آیه 41 سوره نساء (فَکَیْفَ اِذا جِئْنا مِنْ کُلِّ اُمَّة بِشَهید وَ جِئْنا بِکَ عَلَى هؤُلاءِ شَهیداً) فرمود: نَزَلَتْ فی اُمَّةِ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله وسلم)خَاصَّةً! فى کُلِّ قَرْن مِنْهُمْ اِمامٌ مِنّا شاهِدٌ عَلَیهِمْ، وَ مُحَمَّدٌ(صلى الله علیه وآله وسلم)شاهِدٌ عَلَیْنا!: «این آیه درباره امت محمد(صلى الله علیه وآله وسلم) بالخصوص نازل شده که در هر قرنى از این امت امامى از ما خواهد بود که گواه بر آنهاست و محمد(صلى الله علیه وآله وسلم) گواه بر ماست».(1)
ذکر امت محمد(صلى الله علیه وآله وسلم) بالخصوص ممکن است از جهت تأکید باشد، یعنى مخصوصاً این امت در هر قرن گواهى از امامان معصوم دارند، بنابراین منافاتى باگواه بودن پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) نسبت به انبیاى پیشین ندارد.
هفتمین گواه محشر، طبق بعضى از روایات، «زمان» است، همان گونه که در روایتى از امیرمؤمنان على(علیه السلام) مى خوانیم: ما مِنْ یَوْم یَمُرُّ عَلَى ابْنِ آدَمَ اِلا قالَ لَهُ ذلِکَ الْیَوْمُ یَابْنَ آدَمَ اَنا یَوْمٌ جَدیدٌ، وَ اَنا عَلَیْکَ شَهیدٌ فَقُلْ فِیَّ خَیْراً، وَ اعْمَلْ فِیَّ خَیْراً، اَشْهَدُ لَکَ بِهِ فی القِیامةِ، فَاِنَّکَ لَنْ تَرانی بَعْدَهُ اَبَداً!:
«هیچ روزى بر فرزند آدم (انسان ها) نمى گذرد، مگر اینکه آن روز به او مى گوید: اى فرزند آدم! من روز تازه اى هستم، و گواه بر توام، در من سخن نیکو بگو و عمل نیک انجام ده، تا در قیامت براى تو گواهى دهم، چرا که بعد از این هرگز مرا نخواهى دید».(2)
راستى این همه شاهد و گواه براى چیست؟ زمین و زمان و فرشتگان و پیامبران و اعضاء پیکر انسان، و از همه بالاتر خدا؟ مگر تنها گواهى پروردگار کافى نیست؟
آرى کافى است چرا که او «احسن الناظرین» و «احکم الحاکمین» است و «عالم السرّ و الخفیّات» است، ولى چون هدف تربیت انسان بوده، و هر قدر شهود و گواهان و مراقبین اعمال انسان بیشتر باشند تأثیر تربیتى قوى ترى در او دارند، تا این حد عدد گواهان را بالا مى برد، گواهانى که از هر سو انسان را احاطه کرده و بر اعمال او کاملا واقفند.
بدون شک کسى که تنها به یکى از این گواهان توجه داشته باشد مراقب اعمال خویش است تا چه رسد به اینکه مؤمن به وجود تمام این گواهان گردد.
وآنگهى این گواهان جنبه قرار دادى و مأموریت ادارى ندارند، تا سؤال شود چرا اینهمه گواه براى یک عمل منصوب شده اند؟ اینها یک سلسله واقعیت هاى عینى و خارجى است، زیرا اعمال ما هرچه باشد در اعضاء پیکر ما اثر مى گذارد، و پوست تن ما همچون نوارى است که آثار یک عمل ما را در خود ضبط مى کند، همچنین محیط ما و زمینى که بر آن هستیم و زمانى که در آن زندگى مى کنیم همه آثار ما را در خود حفظ مى کنند.
حضور فرشتگان یا شهود ارواح پاک انبیاء و اوصیاء نیز یک واقعیت است که از قدرت و عظمت روحى آنها سرچشمه مى گیرد، حضور خداوند متعال نیز در همه جا و در هر زمان و مکان واقعیتى است غیر قابل انکار.
امروز دانشمندانى را مى شناسیم که با مطالعه طبقات و قشرهاى زمین و فسیل هاى حیوانات نهفته در آنها، و آثارى که از انسان ها پیشین باقیمانده، به چگونگى زندگى آنها واقف مى شوند، و رساله ها و کتاب ها در این زمینه مى نویسند.
اگر بشر بتواند با علم محدودش اینچنین از حوادث گذشته و انسان ها و حیوانات پیشین - به خاطر آثار باز مانده از آنان سخن بگوید و گواهى و شهادت دهد، در حالى که دنیا مخفیگاه است و آخرت دار الظهور و یوم البروز است.
قیامت چگونه خواهد بود؟
اینجاست که وقتى انسان در این موضوعات دقیقاً فکر مى کند و به عمق آن مى اندیشد، به راستى تکان مى خورد و گاهى فریادش بلند مى شود که اى واى از این همه غفلت من که با این همه شاهد و گواه اینچنین عمل کرده ام!
* * *

(1). اصول کافى، جد 1، صفحه 190.
(2). بحار الانوار، جلد 68 - 181، حدیث 35 (طبع بیروت).