علاوه بر مسأله تجسّم اعمال از روایات اسلامى استفاده مى شود که خلق و خوى هاى آدمى نیز در آن روز در چهره و اندام انسان ظاهر مى گردد، و به همین دلیل افراد به صورت هاى مختلفى وارد عرصه محشر مى شوند، صورت هایى که مناسب خلق و خوى آنهاست، آنها که قلبى مملو از نور ایمان داشتند چهره هایى سفید و نورانى دارند، و به عکس آنها که قلبهایى تاریک از ظلمت کفر داشتند چهره هایشان سیاه و تاریک است، چنانکه قرآن مى گوید:
(یَوْمَ تَبْیَضَ وُجُوهٌ وَ تَسْؤَدُّ فَاَمَّا الذَینَ اسْوَدَّتْ وُجُوهُهُمْ اَکَفَرْتُمْ بَعْدَ اِیمانِکُمْ فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما کُنْتُمْ تَکْفُرُرونَ - وَ امَّا الذّینَ ابْیَضَتْ وُجُوهُهُمْ فَفى رَحْمَةِ الله هُمْ فیها خالِدُونَ):
«روزى که که صورت هایى سفید و صورت هایى سیاه مى شوند، اما آنها که صورتهایشان سیاه است (به آنها گفته مى شود) آیا بعد از ایمان کافر شدید؟ پس بچشید عذاب را به خاطر کفرتان؟ و اما آنها که چهرهایشان سفید است در رحمت خداوند خواهند بود و جاودانه در آن مى مانند» (آل عمران 106 و 107).
و در جاى دیگر درباره سرنوشت گنهکاران در قیامت مى فرماید:
(کَاَنَّما اُغْشِیَتْ وُجُوهُهُمْ قِطَعاً مِنَ اللَیْلِ مُظْلِماً):
«آنچنان صورتهایشان تاریک است که گویى پاره هاى شب ظلمانى صورتشان را پوشانده»! (یونس 27).
آرى آن روز روز ظهور و بروز است، و خلق و خوى هاى درون و ملکات نفسانى ظاهر و آشکار مى گردد تمام جسم انسان را به رنگ خود در مى آورد.
هر خیالى کو کند در دل وطن *** روز محشر صورتى خواهد شدن!
سیرتى کان در وجودت غالب است *** هم بر آن تصویر حشرت واجب است
در آیه 18 سوره نبأ آمده است: (یَومَ یُنْفَخُ فى الصُّورِ فَتَأَتُونَ اَفْواجاً):
«روزى که در صور دمیده مى شود و شما به صورت فوج وارد محشر مى شوید».
بعضى از مفسران بزرگ در تفسیر این آیه حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) نقل کرده اند که خلاصه اش چنین است:
جمعى یاران پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) در منزل ابو ایّوب انصارى در محضر آن حضرت بودند «معاذبن جبل» از تفسیر آیه فوق سؤال کرد، پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود: اى معاذ!
از مطلب عظیمى سؤال کردى! سپس اشک از دیدگان مبارکش جارى گشت، بعد فرمود: ده گره از امت من جداگانه در قیامت محشور مى شوند و با سایر مسلمانان متفاوتند، بعضى به صورت حیوانات، و بعضى نابینا، و بعضى کر و لال، و بعضى چنان متعفن و بد بو هستند که از مردار نیز گندیده ترند! سخن چین ها به صورت بوزینه ها، حرام خوارها به صورت خوک ها، حاکمان ظالم نابینا، خود پسندان، کر و لال، و شهو پرستان گندیده تر از مردار محشور خواهند شد.(1)
گشته گرگان یک به یک خوهاى تو *** مى درانند از غضب اعضاى تو!
این سخن هاى چو مارو کژدمت *** مار و کژدم مى شود گیرد دمت!
زانیان را گنده اندام نهان *** خمر خواران را بود گنده دهان
گند مخفى کان به دل ها مى رسید *** گشت اندر حشر محسوس و پدید!
* * *

(1). مجمع البیان، جلد 10، صحفه 423 - این حدیث را بسیارى مفسران دیگر مانند ابوالفتح رازى و قرطبى و روح البیان و تفسیر صافى ذیل آیه مورد بحث ذکر کرده اند.