2- تجسّم اعمال در منطق عقل
عمده اشکالى که در مسأله تجسّم اعمال براى گروهى پیدا شده همان است که از بعضى از کلمات مرحوم طبرسى در مجمع البیان استفاده مى شود، و آن این است که عمل از جنس «عرض» است نه «جوهر» (خواص ماده است و نه خود ماده) و دیگر اینکه عمل بعد از وجودش محو و نابود مى شود، و لذا آثارى از سخنان و گفته ها و اعمال گذشته ما دیده نمى شود، مگر اعمالى که تغییرى در بعضى از مواد موجود گذارده، مثلا سنگ و چوب و آجرى را به شکل خانه اى در آورده که آن هم تجسّم عمل نیست، بلکه دگرگونى هاى ناشى از عمل است (دقت کنید).
ولى با توجه به دو نکته پاسخ این دو ایراد روشن مى شود، و هم چگونگى تجسّم اعمال.
نخست اینکه امروز ثابت شده هیچ چیز در جهان از میان نمى رود حتّى اعمال ما که به صورت انرژى هاى مختلفى ظاهر مى گردد، اگر ما سخن مى گوییم صداى ما به صورت امواج خاص صوتى در فضاى اطراف پخش مى شود، و به مولکول هاى موّاج هوا و دیوارهاى اطراف و بدن ما اصابت کرده و تبدیل به انرژى دیگرى مى شوند، آن انرژى نیز ممکن است چندین بار تغییر شکل دهد، ولى به هر حال نابود نمى گردد، حرکات دست و پاى ما نیز نوعى انرژى است، این انرژى میکانیکى هرگز نابود نمى شود، ممکن است تبدیل به انرژى حرارتى یا انرژى دیگر گردد، خلاصه اینکه نه تنها مواد این جهان که انرژى هاى آن نیز ثابت و پایدارند، هر چند تغییر شکل مى دهند.
دیگر اینکه این نکته نیز با مطالعات دانشمندان و آزمایش هاى آنها به ثبوت قطعى رسیده است که میان «مادّه» و «انرژى» رابطه نزدیکى است، یعنى ماده و نیرو دو مظهر از یک حقیقتند، و «ماده» همان نیروى متراکم و فشرده است، و «نیرو» همان ماده گسترده، و لذا در شرائط معینى مى توانند تبدیل به یکدیگر شوند.
انرژى اتمى چیزى جز تبدیل «ماده» به «انرژى» نیست یا به تعبیر دیگر شکافتن دانه هاى اتم و آزاد کردن انرژى آن.
هم اکنون ثابت شده که انرژى حرارتى خورشید چیزى جز انرژى اتمى که از انفجار اتم هاى خورشید سرچشمه مى گیرد نیست و به همین دلیل هر شبانه روز مقدار زیادى از وزن خورشید کم مى شود هرچند این مقدار در برابر وزن و حجم خورشید ناچیز است.
بدون شک همان گونه که ماده قابل تبدیل به انرژى است، انرژى نیز قابل تبدیل به ماده است، یعنى اگر نیروها و انرژى هاى پخش شده را بار دیگر متراکم، و حالت جسمیت و جرم به خود بگیرد، به صورت جسمى نمایان مى شود.
بنابر این هیچ مانعى ندارد که اعمال و گفتار ما که انرژى هاى مختلفى هستند و هرگز محو و نابود نمى شوند، بار دیگر به فرمان پروردگار جمع آورى شده و به صورت جسمى درآیند، و مسلم است که هر عمل جسمى خواهد شد متناسب با ویژگى هایش، نیروهایى که راه اصلاح و خدمت و درستى و تقوى به کار گرفته شده به صورت زیبایى متناسب آن در مى آید، و نیروهایى که در راه جور و ستم و زشتى و فساد به کار رفته به صورت زشت و ناپسند و تنفرآمیز مجسّم مى گردد!.
بنابراین مسأله تجسّم اعمال را مى توان یکى از معجزات علمى قرآن محسوب داشت و در آن روز که مسأله بقاء انرژى ها، و تبدیل ماده به انرژى و بالعکس، مطلقاً در میان دانشمندان مطرح نبود، با صراحت در آیات و روایات عنوان گردید.
بنابراین نه مشکلى از ناحیه «عرض» بودن اعمال وجود دارد، و نه مشکلى از ناحیه نابودى آنها، زیرا همان گونه که گفتیم اعمال نابود نمى شود، و عرض و جوهر در حقیقت جلوه هاى یک حقیقتند، این مطلب با توجه به حرکت جوهرى آشکارتر مى شود! زیرا قائلین به حرکت جوهرى از حرکاتى که در عرض واقع مى شود براى حرکت در جوهر استدلال مى کنند و معتقدند اینها از هم جدا نیتسند (دقت کنید).
این نکتة را نیز مناسب است براى تکمیل مطلب، یادآور، شویم:
دانشمند معروف فرانسوى «لاوازیه» اصل «بقاء ماده» را با تلاش پیگیر خود کشف کرد، و اثبات نمود که مواد جهان هرگز از میان نمى رود، بلکه دائماً تغییر صورت مى دهد.
ولى چیزى نگذشت که «پیر کورى و همسرش» براى نخستین بار رابطه میان انرژى و ماده را از مطالعه روى اجسام رادیو اکتیو (اجسامى که اتم هاى ناپایدار دارند و تدریجاً قسمت هایى از آنها تبدیل به انرژى مى شود) کشف کردند و قانون بقاء ماده تبدیل به «قانون بقاء «ماده - انرژى» شد، و به این ترتیب اصل بقاء ماده متزلزل گردید، و اصل بقاء مجموعه ماده - انرژى جهان جانشین آن گشت، و کم کم مسأله تبدیل ماده به انرژى از طریق شکستن اتم به وسیله دانشمندان جنبه عملى به خود گرفت، و معلوم شد که این دو (ماده و انرژى) رابطه نزدیک با هم دارند و قابل تبدیل به یکدیگرند، و به عبارت دیگر دو شکل از یک حقیقتند.
این کشف بزرگى علمى تحول شگرفى در مطالعه دانشمندان و مسائل عملى ایجاد کرده، و وحدت عالم هستى را بیش از پیش به اثبات رساند.
این اصل در مسأله معاد و بحث تجسّم اعمال انسان و دفع اشکالاتى که پیشینیان در این مسأله داشته اند به ما کمک فراوان مى کند و موانعى را که بر راه اثبات تجسّم، فکر مى کردند بر مى دارد.
* * *