تجسم اعمال در روایات اسلامى:
در روایات اسلامى اعم از احادیثى که از طرف شیعه یا اهل سنت رسیده است مسأله «تجسم» بازتاب گسترده اى دارد، به گونه اى که مرحوم شیخ بهائى در یکى از سخنانش مى گوید: (تَجَسُّمْ الأعْمالِ فى النَّشْأَةِ الاُخْرَوِیَّةِ قَدْ وَرَدَ فى اَحادِیثَ مُتَکَثِّرَة مِنْ طُرُقِ الْمُخالِفِ وَ الْمُؤالِفِ)
«تجسّم اعمال در جهان دیگر در احادیث زیادى از طرق موافقین و مخالفین نقل شده است»(1)در اینجا از میان آنها به احادیثى زیر قناعت مى کنیم:
1- در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم «قیس بن عاصم» (صحابى مشهور) مى گوید با جماعتى از «بنى تمیم» خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) رسیدم... عرض کردم اى پیامبر خدا ما را موعظه کن، موعظه اى که از آن بهره مند شویم، زیرا ما جمعیتى هستیم که از بیابان ها عبور مى کنیم (و دور از شهر زندگى داریم) پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود: (اِنَّ قَیْسُ! اِنَّ مَعَ الْعِزّ ذُلاَّ وَ اِنَّ مَعَ الْحَیَاةِ مَوْتاً وَ اِنَّ مَعَ الدُّنْیا آخِرَةً، فَاِنَّ لِکُلِّ شَىء حَسیباً و اِنَّ لِکُلِّ اَجَل کِتاباً، وَ اِنَّهُ لا بُدَّلَکَ یا قَیْسُ مِنْ قَرین یُدْفَنُ مَعَکَ وَ هُوَ حَىٌ، وَ تُدْفَنُ مَعَهُ وَ اَنْتَ مَیِّتٌ، فَاِنْ کانَ کَریماً اَکْرَمَکَ، وَ اِنْ کانَ لَئیماً اَسْلَمَکَ، ثُمَّ لا یُحْشَرُ اِلاَّ مَعَکَ، وَ لا تُحْشَرُ اِلاَّ مَعَهُ، وَ لا تُسْئَلُ اِلاَّ عَنْهُ، فَلا تَجْعَلْهُ اِلاَّ صالِحاً، فَاِنَّهُ اِنْ صَلُحَ آنَسْتَ بِهِ وَ اِنْ فَسَدَ لا تَسْتَوْحِشْ اِلاَّ مِنْهُ، وَ هُوَ فِعْلُکَ)!:
«اى قیس با عزت، ذلت است، و با حیات مرگ، و با دنیا آخرت، و هر چیزى حسابگرى دارد، و هر اجلى کتابى، اى قیس! تو همنیشنى خواهى داشت که با تو دفن مى شود در حالى که او زنده است، و تو با او دفن مى شوى در حالى که تو مرده اى، اگر او گرامى باشد تو را گرامى مى دارد، و اگر پست باشد تو را تسلیم (بدبختى) مى کند.
او فقط با تو محشور مى شود، تو نیز فقط با او، و تنها از او سؤال مى شوى، پس آن را صالح قرار ده، چرا که اگر صالح باشد موجب آرامش تو است، و اگر فاسد باشد مایه وحشت تو است، و او عمل تو است!.
جالب اینکه در ذیل این روایت آمده است که «قیس بن عاصم» عرضه داشت: یا رسول الله! دوست دارم این کلام در قالب اشعارى ریخته شود تا به آن در برابر کسانى که نزد ما هستند مفتخر باشم، و آن را ذخیره کنم، پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دستور داد «حسان بن ثابت» را حاضر کنند، ولى مردى بنام «صلصال بن صلصال» در خدمت حضرت(صلى الله علیه وآله وسلم) حاضر بود، عرض کرد اى رسول خدا! ابیاتى به نظرم رسیده گمان مى کنم موافق مقصود قیس باشد، فرمود بخوان! او اشعارى خواند که بعضى از آن چنین است:
تَجَنَّبْ خَلیطاً مِنْ مَقالِکَ اِنَّما *** قَرینُ الْفَتى فى الْقَبْرِ ما کانَ یَفْعَلُ
وَ لَنْ یَصْحَبَ الاِنْسانَ مِنْ قَبْلِ مَوْتِهِ *** وَ مِنْ بَعْدِهِ اِلاَّ الذَّى کانَ یَعْمَلُ! از سخنان پراکنده بپرهیز که همنشین انسان در قبر اعمال اوست.
و هیچ چیز قبل از مرگ و بعد از مرگ با انسان مصاحبت نمى کند مگر عمل او.(2)
2- در حدیث دیگرى از ابو بصیر از امام باقر(علیه السلام) یا امام صادق(علیه السلام) آمده است: «هنگامى که بنده مؤمن مى میرد همراه او در قبر شش صورت وارد مى شود که یک صورت از همه زیباتر است... صورتى در طرف راست، صورتى در طرف چپ، صورتى در پیش رو، و دیگرى در پشت سر، و دیگرى در پائیین پا، و آن صورتى که از همه زیباتر است بالاى سر او قرار مى گیرد، و هرگاه عذابى از سمت راست آید صورت سمت راست مانع مى شود، و همچنین از پنج جهت دیگر.
صورتى که از همه زیباتر است خطاب به بقیه کرده مى گوید: شما کیستید؟ خدا جزاى خیرتان دهد، صورت طرف راست مى گوید: من نمازم، و آن که دست چپ است مى گوید من زکاتم، و آن که پیش رو است مى گوید: روزه ام و آنکه پشت سر است مى گوید: حج و عمره ام و آنکه پایین پاست مى گوید من نیکى هایى هستم که نسبت به برادرانت کردى سپس آنها به آن صورت زیبا مى گویند: تو کیستى که از همه زیباترى... مى گوید:
اَنَا الْوَلایَةُ لاِلِ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله وسلم): «من ولایت آل محمّدم»!(3)
3- در حدیثى از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم که فرمود: «جبرئیل به من گفت:
یا مُحَمَّدُ! عِشْ ما شِئْتَ فَاِنّکَ مَیِّتّ...وَ اَعْمَلْ ما شِئْتَ فَاِنّکَ مُلاقِیه:
«اى محمد! هرچه مى خواهى عمر کن ولى سرانجام بدرود حیات خواهى گفت، و هر عملى مى خواهى انجام بده که سرانجام آن را ملاقات خواهى کرد».(4)
4- باز در حدیث دیگرى از همان حضرت مى خوانیم:
اِنّ الْمُؤْمِنَ اِذا خَرَجَ مِنْ قَبْرِهِ صُوِّرَ لَهُ عَمَلُهُ فى صُوْرَة حَسَنَة فَیَقُولُ لَهُ ما اَنْتَ؟ فَوَ الله اِنِّى لاراکَ اِمْرَأَ صِدْق، فَیَقُوُلُ لَهُ اَنا عَمَلُکَ فَیَکُوْنُ لَهُ نُوْرَاً وَ قائِدَاً اِلى الْجَّنَةِ... «هنگامى که مؤمن از قبرش (در قیامت) خارج مى شود عمل او در صورت زیبایى در برابر او ظاهر مى شود و مى گوید: تو کیستى که به خدا سوگند من تو را شخصى صادقى مى بینم؟ او در جوابش مى گوید: من عمل توام، و او براى مؤمن نور و روشنایى و راهنما به سوى بهشت است».(5)
5- و بالاخره در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: اِذا وُضِع الْمَیِّتُ فى قَبْره مُثِّلَ لَهُ شَخْصٌ وَ قالَ لَهُ یا هذاکُنَّا ثَلاثَةً، کانَ رِزْقُکَ فَاْنْقَطَعَ بِانْقطاع اَجَلِکَ، وَ کانَ اَهْلُکَ فَخَلَّفُوکَ وَ انْصَرَفُوا عَنْکَ وَ کُنْتُ عَمَلُکَ فَبَقَیْتُ مَعَک، اَما اِنِّى کُنْتُ اَهْوَنُ الثّلاثَةِ عَلَیْکَ!:
«هنگامى که میّت در قبر گذارده مى شود، شخصى در برابر او نمایان مى گردد و به او مى گوید: اى انسان! ما سه چیز بودیم: یکى رزق تو بود که با پایان عمرت قطع شد، و دیگرى خانواده ات بودند که تو را گذاشتند و رفتند، و من عمل توام که با تو مانده ام ولى من از هر سه براى تو کم ارزش تر بودم.(6)
احادیث در این زمینه بسیار است از جمله احادیث معراج که پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) از کنار بهشت و دوزخ مى گذرد، و هر گروهى از بدکاران را به عذاب و کیفرى شبیه اعمال خود گرفتار دید و نیز امال نیکو کاران را مشاهده کرد که سبب پیدایش مرافق تازه اى در بهشت مى شود.
اخبارى که درباره غیبت وارد شده و تجسّم آن را به صورت پاره گوشت گندیده اى که غیبت آن را تناول مى کند بیان مى داد شاهد دیگرى بر این مدّعاست.
از مجموع روایات و آیات گذشته به خوبى مى توان نتیجه گرفت که اعمال آدمى در صورت هاى مناسبى در عالم برزخ و قیامت، مجسّم مى گردد، حتّى تعبیر (الذَّینَ یَأکُلُونَ اَمْوالَ الْیَتامى ظُلْماً اِنَّما یَأکُلُونَ فی بُطُونِهِمْ ناراً):
«کسانى که اموال یتیمان را از روى ظلم و ستم مى خوردند، فقط در شکم خود آتش داخل مى کنند» (نساء - 10) نشان مى دهد که باطن عمل در عالم دنیا نیز از نوعى تجسّم برخوردار است به طورى که مال یتیم در باطن به شکل آتش سوزان است، هر چند کسانى که چشم واقع بین ندارند آن را نمى بینند.
دلیلى ندارد که همه این آیات و روایات را بر معناى مجازى و کنایى حمل کنیم، و همه را تأویل و توجیه نماییم، با اینکه عمل به ظواهر آنها بى مانع است و مشکلى ایجاد نمى کند، چنانکه شرح آن خواهد آمد.
* * *

(1). «بحارالأنوار»، جلد 7، صفحه 228.
(2). همان مدرک صفحه 228 و 229 ولى از روایت مرحوم صدوق در کتاب «خصال» استفاده مى شود که این اشعار را خود «قیس بن عاصم» بالبداهه بیان کرده و بیت اوّل مطابق نقل صدوق چنین است:
تَخْیَّرْ خَلیطاً مِنْ فِعالِکَ اِنَّما *** قَرینُ الْفَتى فى الْقَبْرِ ما کانَ یَفْعَلُ
«دوستى براى خود از اعمال خود انتخاب کن که قرین انسان در قبر عمل اوست» (خصال جلد 1 باب الثلاثة حدیث 93).
(3). کتاب محاسن طبق نقل علاّمه مجلسى، جلد 6، صفحه 234، حدیث 50.
(4). کنز العمال، جلد 15، صحفه 546.
(5). «کنز العُّمال»، جلد 14، صفحه 366.
(6). فروغ کافى، جلد 3 (کتاب الجنائز)، صفحه 240، حدیث 14.