در هفتمین آیه و آیات هشتم و نهم و دهم تعبیر دیگرى در زمینه تجسّم اعمال به چشم مى خورد، زیرا در این آیات آمده است که اعمال انسان در قیامت اعم از نیک و بد به طور کامل به او تحویل داده مى شود، و انسان همه آنها را دریافت مى کند (دقت کیند).
ظاهر تمام این آیات دریافت خود عمل است نه جزاى عمل یا نامه عمل.
در آیه هفتم مى فرماید: براى هر کدام از آنها (افراد جن و انس) درجاتى است بر طبق اعمالى که انجام داده اند، و هدف آن است که اعمال آنها را بى کم و کاست به آنها تحویل دهد، و بر آنها هیچ ستمى نخواهد شد».
(وَلِکُلٍّ دَرَجاتٌ مِمَّا عَمِلُوا وَلِیُوَفِّیَهُمْ اَعْمالَهُمْ و هُمْ لا یُظْلَمُونَ).
و در آیه هشتم بعد از اشاره به دادگاه قیامت و نامه اعمال و شهود و گواهان و عدم ظلم و ستم بر هیچ کس مى فرماید: «و به هرکس آنچه انجام داده است تحویل داده مى شود و خدا نسبت بى آنچه انجام مى دادند از همه آگاه تر است».
(وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْس ما عَمِلَتْ وَ هُوَ أعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ)
گویى این آیه به منزله تعلیلى است براى داورى به حق و عدم ظلم و ستم بر هیچ کس، که در آیه قبل از آن آمده است، یعنى چگونه ممکن است ظلم و ستمى بر کسى برود در حالى که اعمالشان را به آنها مى دهند؟ آن هم از سوى کسى که از همه کس نسبت به اعمال آنها آگاه تر است!
همین معنا در نهمین آیه نیز آمده مى فرماید: «آنچه از خوبى ها (در راه خدا) انفاق مى کنید بى کم و کاست به شما داده مى شود و ستمى بر شما نخواهد شد».
(وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْر یُوَفَّ اِلَیْکُمْ وَ اَنْتُم لا تُظْلَمُوْنَ).
و بالاخره در دهمین آیه نیز همین معنا در عبارتى کاملا گسترده و فراگیر آمده است مى فرماید: «در آن روز که به سوى خدا بازگشت مى کنید و به هرکس آنچه را انجام داده باز پس داده مى شود و به آنها ستمى نخواهد شد».
(ثُمَّ تُوَفى کُلُّ نَفْس ما کَسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ).
(وُفِّیَتْ وَ تُوَفّى وَ یُوَفِّى) همه از ماده «وفا» است که به معناى رسیدن به کمال است، و (تَوْفِیَة) به معناى پرداختن چیزى به طور کامل مى باشد و (تَوَفّى) به معناى گرفتن چیزى به طور کامل است.
باید توجه داشت که قرآن در بعضى از موارد مى گوید: «صابران پاداش خود را بى حساب مى گیرند».
(اِنَّما یَوَفّى الصَّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِساب) (زمر 10)
ولى در آیات فوق و بعضى دیگر از آیات قرآن مى گوید: خود اعمال را دریافت مى دارند، و چنانکه خواهیم گفت این دو با یکدیگر منافات ندارد، چرا که از مجموع آیات قرآن استفاده مى شود و در آن روز هم پاداش و کیفر به اعمال تعلق مى گیرد، و هم نفس اعمال آدمى نزد او خواهد آمد، این درست به آن مى ماند که اگر انسان از مقررات رانندگى تخلف کند احیاناً هم گرفتار خسارت تصادف ها مى شود، و هم مشمول جریمه!
و اینکه بسیارى از مفسران تمام این آیات را کنایه از پرداخت جزاى اعمال گرفته اند سخنى است که دلیل روشنى ندارد، بلکه چنانکه دیدیم بسیارى دیگر از آیات قرآن و احادیث فراوانى که بعداً اشاره خواهد شد همه گواه بر تجسم اعمال انسان در آن روز است، و لذا ما این آیات را بر همان معنى ظاهرش رها مى سازیم و بر اساس آن بحث تجسّم اعمال را بنا مى نهیم همان گونه که جمعى از محققان اهل تفسیر و حدیث چنین کرده اند.
* * *
در یازدهمین آیه بعد از اشاره به اموالى که مردم به صورت گنجینه در مى آورند و در راه خدا انفاق نمى کنند و عذاب دردناکى که دامان آنها را مى گیرد مى فرماید: «این عذاب دردناک روزى است که آن سکه ها را در آتش جهنم گرم و سوزان کرده با آن صورت ها و پهلوها و پشت هایشان را داغ مى کنند (و به آنها مى گویند) این همان چیزى است که براى خود گنجینه مى ساختید! پس بچشید آنچه را براى خود گنج کردید»!
(یَوْمَ یُحْمى عَلَیْها فى نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوى بِها جِباهُهُمْ وَ ظُهُوُرُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لإنْفُسِکُمْ فَذُقوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ).
این آیه به روشنى مى گوید: درهم و دینارهایى که به صورت گنج در آمدند و در راه خدا هرگز مصرف نشدند در صحنه قیامت ظاهر مى شوند، و در آتش دوزخ گداخته خواهند شد و بر پیشانى و پشت و پهلوى زراندوزان مى گذارند، و به آنها مى گویند اینها همان گنجینه هاى شماست! (دقت کنید).
در اینکه چرا این اعضاء سه گانه را داغ مى نهند؟ بعضى گفته اند به خاطر اینکه قسمت عمده بدن را شامل مى شود.(1)
و بعضى گفته اند به خاطر این است که نخست در برابر مستمندان چهره درهم مى کشیدند سپس پهلوى تهى مى کردند و بعد پشت مى نمودند، لذا بر این اعضاء سه گانه که وسیله بى اعتنائى به محرومان بوده در آن روز داغ مى نهند.
و گاه گفته شده زراندوزان هنگامى که به مقصود خود نائل مى شوند نخست آثار فرح در صورتشان نمایان مى شود، و بعد به خوردن از بهره این اموال مشغول مى شوند به گونه اى که پهلوهایشان بالا مى آید، و از آن لباس هاى فاخر تهیه مى کنند و بر پشت مى افکنند، به همین دلیل این سه عضو محل مجازات آنهاست.(2)
درست است که این آیه صریحاً تجسّم اعمال را بیان نمى کند، بلکه فقط حضور آن اموال را در آن صحنه نشان مى دهد، ولى همین تعبیر مى تواند اشاره اى به مسأله تجسّم اعمال باشد، با اینکه ظاهراً این سکه ها و این اموال محو ونابود مى گردد ولى در آنجا حکم معاد، بازگشت مى نماید و اعمال آنها به صورت داغ نهادن بر چهره و پشت و پهلو تجسّم مى یابند!
در اینکه منظور از کنز (گنج) در اینجا چیست؟ گفتگو بسیار است ولى بدون شک «کنز» مفهوم گسترده اى دارد که هرگونه مال پر قیمتى را که جمع آورى کنند و در جایى ذخیره و پنهان نمایند شامل مى شود.
با این حال آیا مفهوم آیه این است که هرکس ثروتى اضافه بر نیازمندى هاى زندگى جمع آورى کرده و کنارى بنهد، حرام است، و مشمول این مجازات الهى خواهد شد؟ و یا اینکه آیه مربوط به کسانى است که حقوق واجب شرعى مانند زکات و غیر آن را نمى پردازند اما کسى که حقوق واجب را ادا کند کار حرامى مرتکب نشده و مشمول این مجازات نخواهد بود.
معروف در میان فقهاء و مفسّران و محدثان معناى دوّم است، و احادیث متعددى در این زمینه در منابع اسلامى (اعم از منابع شیعه و اهل سنت) وارد شده است» چنان که در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم:
(اَىُّ مال اَدَّیَتْ زَکاتَهُ فَلَیْسَ بِکَنْز):
«هر مالى که زکات آن اداء شود کنز نیست».(3)
این احتمال نیز وجود دارد که هرگاه جامعه اسلامى بر اثر سرمایه هاى راکد گرفتار مضیقه و مشقّت شود بر سرمایه داران واجب است که آن را از طریق انفاق یا سرمایه گذارى براى تولید کار و تأمین نیازمندى ها، مصرف کنند، و چنان که در چنین شرایطى اموال خود را از جریان خارج ساخته و کنز نمایند مشمول آیه فوق خواهند شد، و شاید حدیثى که از امیرمؤمنان على(علیه السلام) نقل شده که فرمود:
(ما زادَ عَلَى اَرْبَعَةِ آلاف فَهُوَ کَنْزٌ اَدَّى زَکاتَهُ اَوْلَمْ یُؤَدِّها وَ ما دُوْنَها فَهِیَ نَفَقَةٌ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذاب اَلیم)
«آنچه بیش از چهار هزار (درهم) باشد «کنز» محسوب مى شود، خواه زکاتش را داده باشد یا نه، و بیش از آن هزینه زندگى (سالیانه) است، پس این گونه افراد را به عذاب دردناک بشارت ده».(4)
* * *

(1). مجمع البیان، جلد 5، صفحه 26.
(2). فخر رازى مجموعاً شش وجه در تفسیر خود جلد 16، صفحه 48 آورده است و در تفسیر «روح المعانى» و «روح البیان» و «قرطبى» ذیل آیه مورد بحث نیز اشاراتى به این وجوه دیده مى شود.
(3). تفسیر المنار، جلد 10، صفحه 406 - در صحیح بخارى نیز بابى تحت عنوان «ما ادى زکاته فلیس بکنز» (آنچه زکاتش پرداخته شده کنز نیست) جلد 1، جزء 3، صفحه 132 همچنین تفسیر نور الثقلین جلد 2، صفحه 213.
(4). تفسیر «نورالثقلین» جلد 2، صفحه 213، حدیث 132.