همان گونه که قبلا نیز اشاره شد از آیات قرآن مجید به خوبى استفاده مى شود که براى هر انسانى سه نوع کتاب یا نامه عمل وجود دارد: نخست: کتابى است که براى هر انسانى جداگانه موجود است و تمام جزئیات اعمال او در آن منعکس است و همان است که گاه به دست راست و گاه به دست چپ داده مى شود، این معنا در تعدادى از آیات مورد بحث منعکس مى باشد از جمله: آیه 13 سوره اسراء (وَ کُلَّ اِنْسان اَلْزَمناهُ طائرَهُ فى عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ کِتاباً یَلْقیه مَنْشوُراً اِقْرَأْ کِتابَکَ کفَى بِنَفسِکَ الْیَوْمَ عَلَیْکَ حَسیباً)
تعبیر «کُلَّ اِنْسان» (هر انسانى) و همچنین «کِتابَکَ» (نامه اعمال خودت) اشارات روشنى به این نامه اعمال اختصاصى است، جمله (هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَه)، و جمله (یا لَیْتَنى لَمْ اُوتَ کِتابِیَه) (در سوره حاقه آیات 19 و 25 که مى گوید: (بیایید ناه اعمال مرا بخوانید) یا مى گوید: (اى کاش نامه اعمال من به دست من سپرده نمى شد) اشارات دیگرى در همین زمینه است.
دوم: نامه اعمال امت هاست که مجموعه اعمال یک امّت در آن جمع است، چنانکه در آیه 28 سوره جاثیه مى خوانیم: (کُلُّ اُمّة تُدْعى اِلى کِتابِها) «هر امتى به سوى نامه اعمالش فرا خوانده مى شود».
تعبیر به «کتاب» به صورت مفرد نه جمع، آن هم براى یک امّت شاهد مقصود ماست.
سوم: کتاب واحدى است که اعمال همه امت ها و تمام اوّلین و آخرین در آن ثبت است، و در حقیقت به منزله دفتر کل همگانى و مرکزى محسوب مى شود، در آیه 49 سوره کهف به این نامه عمل اشاره شده، مى فرماید: (وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرى الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمّا فیهِ) «کتاب در آنجا گذارده مى شود، و مى بینى که همه گناهکاران از آنچه در آن است ترسانند»!
و از این روشن تر آیه 12 سوره یس است که بعد از ذکر احیاء مردگان و بیان نوشتن اعمال و آثار آنها از سوى خداوند، مى افزاید: (وَ کُلَّ شَىء اَحْصَیْناهُ فی اِمام مُبین) (ما همه چیز را در «کتاب آشکارا» احصاءِ کردیم) زیرا ذکر «کتاب» به صورت نکره که به معناى مفرد است آن هم براى ثبت همه چیز دلیل بر جمع اعمال تمام خلایق بلکه همه اشیاء در یک کتاب است.
مرحوم علاّمه طباطبایى در تفسیر «المیزان» نیز اشاره به این سه نوع نامه اعمال فرموده، هرچند آیاتى که مورد استشهاد ایشان است با آنچه در بالا آوردیم در بعضى قسمت ها متفاوت است.(1)
ناگفته نماند که از آیات سوره مطففین (آیه 7 و 18) ممکن است استفاده شود که «اَبْرارْ» و «فُجّارْ» «نیکان» و «بدان» نیز هریک کتابى مخصوص به خود دارند (اِنَّ کِتابَ الْفُجّارِ لَفی سِجِّین... اِنَّ کِتابَ الاْبْرارِ لَفى عِلِّیِّینَ)، و این نوع چهارمى از نامه هاى اعمال محسوب مى شود.
به هر حال واضح است که منافاتى در میان این کتاب ها نیست، و هیچ مانعى ندارد که یک «عمل» را براى محکم کارى و تأکید در کتاب ها و دفترهاى متعدد ثبت کنند، مردم در زندگى دنیاى خود نیز گاه چنین کارهایى را انجام مى دهند.
و در هر صورت اینها همه تأکیدى است براى این حقیقت که انسان کاملا بیدار و هشیار باشد، و بداند اعمال او نه در یک جا که در چندین جا ثبت و ضبط مى شود و امکان ندارد کارى از او سر زند و روز قیامت حساب نشود، و تازه در ماوراى همه اینها علم و آگاهى پروردگار است.
* * *

(1). تفسیر المیزان جلد 3، صفحه 348.