بدون شک بیان گسترده و شرح نامه اعمال در آیات قرآنى و روایات مخصوصاً با توجه به اینکه تمام جزئیات اعمال و سخنان و نیات در آن ثبت مى شود در درجه اوّل به منظور آثار تربیتى آن است و کراراً گفته ایم قرآن شرح تمام معارف واقعى را وسیله اى براى تهذیب نفوس، و تکامل ارواح، و تقویت مبانى اخلاق و تقوى، قرار داده، و به انسان ها هشدار مى دهد که مراقب گفتار و رفتار خویش باشند که همه چیز ثبت مى شود و یکجا در قیامت بى کم و کاست ارائه داده خواهد شد.
درست است که احاطه علمى پروردگار ما فوق همه اینهاست و کسى که ایمان کامل به احاطه علمى خداوند و حضور وجودى او در همه جا و هر زمان دارد، نیازى به نامه اعمال ندارد، ولى در غالب مردم، توجه به این حقیقت مى تواند منشأ آثار فراوانى باشد.
کسى که مى داند دائماً نوار ضبط صوتى همراه اوست و یک دستگاه کاملا مجهز فیلمبردارى مى کند، و سرانجام تمام این فیلم ها، و آن نوارها، به صورت پرونده زنده و گویا و غیر قابل انکارى در یک دادگاه عدل بزرگ مطرح مى شود، به طور یقین چنین انسانى کاملا مراقب اعمال و رفتار و گفتار خویش خواهد بود، و تقواى نیرومندى بر درون و برون وجود او حاکم مى شود.
ایمان به مسأله نامه عمل که هر صغیر و کبیر در آن مستطر است و فرشتگانى که شب و روز با انسانند و مأمور ثبت و ضبط این اعمالند، و ایمان به این حقیقت که در صحنه محشر نامه اعمال در برابر دیده همگان گشوده مى شود و تمام گناهان مستور در آن نمایان مى گردد و مایه رسوایى در میان دوست و دشمن است عامل باز دارنده عجیبى از گناهان است.
به عکس نامه اعمال نیکوکاران سبب آبرو و اعتبار و افتخار آنها مى گردد، حتى از آنچه در مثال نوار و فیلم گفته شد برتر و بالاتر و موثرتر است و این انگیزه مهمى بر اعمال نیک خواهد بود، منتها گاه ایمان ها ضعیف است، و گاه حجاب غفلت مایه دورى انسان از این حقایق مهم مى گردد، و گرنه ایمان به این اصل قرآنى براى تربیت هر انسانى کافى است.
و لذا در ضمن بعضى از دعاها (که مسلماً همه آنها نیز درس هایى براى تربیت انسان ها هستند) روى این معنا تکیه شده است، چنانکه در دعاى معروف کمیل مى خوانیم: وَکُلُّ سَیّئَة اَمَرْتَ بِاِثْباتِها الْکِرامَ الکاتِبینَ، اَلَّذینَ وَ کَّلْتَهُمْ بِحِفْظِ ما یَکُونُ مِنَّى، وَ جَعَلْتَهُمْ شُهُوداً عَلىَّ مَعَ جَوارِحى، وَ کُنْتَ اَنْتَ الرَّقیبَ عَلَىَّ مِنْ وَرائِهمْ، وَ الشّاهِدَ لِما خَفِىَ عَنْهُمْ: «خداوندا! تمام گناهانى را که به نویسندگان بزرگوار (از فرشتگان) دستور داده اى آنها را ثبت کنند بر من ببخش، همان فرشتگانى که مأمورشان ساخته اى آنچه از من سر مى زند ضبط کنند، و آنها را علاوه بر اعضاى تنم شهود بر من قرار دادى، و در ماوراى آنها خودت مراقب من بوده اى، و گواه منى بر آنچه از آنها پنهان مانده است.
این بحث را با حدیث پر معنایى از امام صادق(علیه السلام) پایان مى دهیم:
در احتجاج طبرسى آمده است «مردى از امام صادق(علیه السلام) پرسید علت وجود ملائکه مامور ثبت اعمال نیک و بد چیست؟ با اینکه مى دانیم خداوند «عالم السّر و الخفیات و ما هو اخفى» است و هر چیزى را که مخفى تر از آن وجود ندارد مى داند؟!
امام(علیه السلام) در پاسخ فرمود: اِسْتَعْبَدَهُم بِذلِکَ وَجَعَلَهُمْ شُهُوداً عَلى خَلْقِهِ لِیَکُونَ الْعِبادُ بِمُلازَمَتِهِمْ اِیّاهُمْ اَشَدَّ عَلى طاعَةِ للهِ مُواظَبَةً، وَ عَنْ مَعتصیَتِهِ اَشَدَّ اِنْقِباضاً، وَکُمْ مِنْ عَبْد یَهِمُّ بِمَعْصیَة فَذَکَرَ مَکانَهُما فَارْعوى و کَفَّ، فَیَقُول رَبِّى یُرانى، و حَفَظَتى عَلىَّ بِذالِکَ تَشْهَدا!:
«خداوند این فرشتگان را مأمور عبادت خود ساخته، و آنها را شهود بر بندگانش قرار داده، تا بندگان به خاطر ملازمت آنان بیشتر مواظب اطاعت الهى باشند، و از معصیت او بیشتر اجتناب کنند، و چه بسیار بندگانى که تصمیم بر گناه مى گیرند سپس به یاد این دو فرشته مى افتند و خوددارى مى کنند و مى گویند: پروردگار ما، ما را مى بیند و فرشتگان حافظ اعمال نیز گواهى مى دهند».
* * *