2- ماهیت نامه عمل چیست؟
بى شک نامه اعمال در قیامت چیزى مانند ورق هاى کاغذ و دفتر و کتاب معمولى نیست، بلکه نقوشى است گویا، غیر قابل انکار، که هیچکس را یارى نفى آن نمى باشد، شاهد این سخن اینکه اگر به شکل دفتر و اوراق معمولى باشد هزاران برگ لازم است که اعمال یک عمر را در آن بنویسند و چنین کتابى براى همه به آسانى قابل مطالعه نیست، و نمى تواند مایه رسوایى بدکاران و افتخار نیکوکاران گردد، در جایى از آیات و روایات به خوبى استفاده مى شود که اعمال آدمى در آن چنان ثبت است که با یک گناه مى توان بر آن واقف شد!
از این گذشته خطوط و نقوش معمولى چنان نیست که قابل انکار نباشد، در حالى که از آیات و روایات به خوبى بر مى آید که خطوط این کتاب قابل انکار نیست، سندى است زنده و روشن براى هرکس، و حتى براى صاحبان آن.
در اینجا چند تفسیر مختلف براى نامه عمل وجود دارد که باید دقیقاً مورد بررسى قرار گیرد:
1- بعضى در تفسیر آن گفته اند: هِىَ بِعَیْنِها نَفْسُهُ الَّتى رَسَخَتْ فیها آثارُ اَعْمالِهِ بِحَیْثُ انْتَقَشَتْ بِها: «آن عیناً همان روح آدمى است که آثار اعمالش در آن راسخ شده به گونه اى که با آن نقش گرفته»!(1)
مطابق این تفسیر که در کلمات مرحوم فیض کاشانى آمده «نامه اعمال» کنایه از روح آدمى است که آثار اعمالش در آن نقش مى بندد.
روشن است این معنا کنایى با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست، چرا که قرآن مى گوید نامه اعمال نیکان به دست راستشان و بدان به دست چپشان یا پشت سرشان داده مى شود، و این تعبیر با تفسیر مزبور نمى سازد، مگر اینکه تعبیر به «یمین» و «شمال» و سایر تعبیرات آیات و روایات را در این زمینه نیز بر معناى کنایى حمل کنیم و این خلاف ظاهرها، بدون دلیل جائز نیست. بعلاوه چنانکه قبلا گفتیم این تفسیر با مسأله «تطایر کتب» هرگز سازگار نمى باشد.
2- مرحوم علامه طباطبایى در المیزان تعبیر دیگرى دارد و با استفاده از آیه 30 سوره آل عمران (یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْس ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْر مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوء): «روزى که هر انسانى اعمال نیک و بد خود را حاضر مى بیند...» مى گوید: «نامه اعمال حقایق اعمال انسانى را در بر دارد، و مانند خطوط و نقوش معمولى در کتاب هاى دنیا نیست، آن نفس اعمال انسانى است که خداوند آدمى را آشکارا بر آن آگاه مى کند، و هیچ دلیلى بهتر از مشاهده نیست، این کتاب در دنیا از درک انسان پنهان است، و حجاب غفلت روى آن را پوشانده، روز قیامت خداوند آن را مى گشاید، و پرده هاى غفلت را کنار مى زند، و انسان را از آن با خبر مى سازد».(2)
این معنا نیز با آنچه درباره فرشتگان نویسنده نامه اعمال و سایر ویژگى ها که در آیات و روایات آمده هماهنگ نیست چرا که منظور از حقایق اعمال، ظاهراً همان آثارى است که در درون جان انسان باقى مى گذارد و همان ایرادى که بر کلام مرحوم فیض کاشانى بود بر آن نیز وارد مى شود.
نویسنده «روح المعانى» همین تفسیر را با شرح مبسوطى ذکر کرده، سپس اعتراف مى کند که با ظواهر آیات قرآن سازگار نیست.(3)
ممکن است گفته شود اعمال انسان همان گونه که در درون جان او اثر مى گذارد در عالم بیرون، در فضا و هواى اطراف، در زمینى که بر آن زندگى مى کند و در همه چیز اثر دارد، گویى بر آنها نقش مى بندد، نقوش طبیعى و غیر قابل آنکار، نقوشى که به وسیله قوا و نیروهاى عالم هستى و فرشتگان در دل این موجودات ثبت مى شود، و در قیامت پرده از آن برداشته مى شود، و آشکار مى گردد، این آثار از تمام محیط بیرون جمع آورى مى شود، و فشرده مى گردد، و به دست هرکس داده مى شود و با یک نگاه در آن حال هرکس معلوم است.
مسلماً این آثار در دنیا براى ما محسوس و قابل درک نیست، امّا بى شک آنها وجود دارند، و روزى که در آن دید تازه اى پیدا مى کنیم همه اینها را مى بینیم، و مى خوانیم و تصدیق مى کنیم.
دانشمندان امروز با مطالعه فسیل ها و سنگواره هایى که از جانداران میلیون ها سال قبل باقیمانده نه تنها شک آنها را ترسیم مى کنند، بلکه از بسیارى از حقایق زندگى آنها آگاه مى شوند.
مسلماً «فسیل و سنگواره» خود حیوان نیست، بلکه آثارى است که از خود در لابلاى قشرهاى زمین باقى گذارده اند.
در واقع سنگ هاى زمین نامه اعمال و اشکال آن حیوانات است، اما با خطوطى نگاشته شده که براى هیچ کس قابل انکار نیست.
نمى گوییم نامه عمل در قیامت این گونه است چرا که بارها گفته ایم ما از قیامت و مسائل مربوط به معاد تنها شبحى مى بینیم، ولى از پاره اى جهات، «اثر طبیعى بودن» مى تواند همانند آن باشد.
قابل توجه اینکه در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم که در تفسیر آیه 14 سوره اسراء فرمود: یَذْکُرُ الْعَبْدُ جَمیعَ ما عَمِلَ وَ ما کُتبِبَ عَلَیْهِ، حَتّى کَأنَّهُ فَعَلَهُ تِلْکَ السّاعَةَ، فَلِذلِکَ قالُوا یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً اِلاّ اَحْصاها: «انسان با قرائت نامه اعمال خود تمام آنچه را انجام داده است به خاطر مى آورد گویى همه را در همان ساعت انجام داده، لذا مى گویند: اى واى بر ما این چه کتابى است که هیچ عمل بزرگ و کوچکى نیست مرگ اینکه آن را احصاء کرده است».(4)
3- بعضى نیز احتمال داده اند که نامه اعمال «ضمیر باطن» یا وجدان مخفى انسان است، در روانشناسى امروز به ثبوت رسیده که اعمال انسانى در وجدان یا شعور ناآگاه او اثر مى گذارد.
این تعبیر بى شباهت به تعبیر فیض کاشانى و دیگر مفسرانى که قبلا گفته شد نیست، و در واقع تعبیر نوینى است از همان معناى قدیمى.
تا اینجا چهار تفسیر براى نامه عمل ذکر شد که از همه مناسب تر تفسیر سوّم است.
به هر حال یا باید بگوییم چون مسأله نامه اعمال در قرآن مجید در آیات مختلف و در روایات فراوانى وارد شده است ما باید به آن ایمان داشته باشیم هرچند مفهوم و محتواى آن را تفصیلا ندانیم، همان گونه که در مسائل دیگرى از امور مربوط به آخرت با چنین وضعى روبه رو هستیم، یا اینکه نام اعمال همان مجموعه آثارى است که عمل ما در بیرون وجود ما مى گذارد و در قیامت به فرمان الهى جمع آورى شده و در اختیار ما قرار مى گیرد، به تعبیر دیگر مجموعه آثار تکوینى است که مى توان آن را از جهاتى تشبیه به فیلم ها و نوارهاى ضبط صوت یا فسیل هاى حیوانات کرد، نمى گوییم عیناً چنین است، بلکه مى گوییم از جهاتى شبیه به آن است (دقت کنید).
* * *

(1). تفسیر صافى ذیل آیه 13 سوره اسراء (صحفه 312 (چاپ سنگى).
(2). تفسیر المیزان ذیل آیه 13، اسراء جلد 13، صفحه 58 (با تلخیص).
(3). روح المعانى، جلد 15، صحفه 32.
(4). نورالثقلین، جلد 3، صفحه 267، حدیث 115.