1- نامه اعمال در روایات اسلامى
موضوع «نامه عمل» یا «صحیفه اعمال» بازتاب گسترده اى در روایات اسلامى دارد که قسمتى از این روایات بعنوان تفسیر آیات گذشته آمده است و قسمتى نیز مستقل از آنهاست که به عنوان نمونه به چند حدیث آموزنده که هر کدام نکته مهمى را در بر دارد اشاره مى کنیم:
1- در حدیثى از امام صادق(علیه السلام) مى خوانیم: اِذا کانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ دُفِعَ اِلَى الاْنسانِ کِتابُهُ، ثُمَّ قیلَ لَهُ اِقْرَأْ قلتُ: فَیَعْرفُ ما فیهِ؟ فَقالَ: اِنَّ اللهَ یُذْکِّرُهُ فَما مِنْ لَحْظَة وَ لا کَلِمَة وَ لا نَقْلِ قَدَم، وَ لا شَىء فَعَلَهُ اِلاّ ذَکَرَهُ کَأَنَّهُ فَعَلَهُ تِلْکَ السّاعَةِ! فَلِذلِکَ قالُوا یا وَیْلَتَنا ما لِهذا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبیرَةً اِلاّ اَحْصاها؟!: «هنگامى که قیامت برپا شود نامه عمل انسان را به دست او مى دهند، سپس به او گفته مى شود بخوان! - راوى مى گوید: من عرض کردم آیا آنچه را در آن است مى شناسد - فرمود: خداوند به او یادآورى مى کند، هیچ چشم بر هم زدن، سخن گفتن، و برداشتن گام و نه چیز دیگرى که او انجام داده وجود ندارد مگر اینکه آنها را به خاطر مى آورد، گویى در همان ساعات انجام داده است و لذا مى گویند اى واى بر ما! این چه کتابى است که هیچ کار بزرگ و کوچکى نیست مگر آنکه آن را شمارش و ثبت نموده است؟!
2- در یکى از خطبه هاى نهج البلاغه مى خوانیم که امام امیر المؤمنین(علیه السلام) فرمود: وَنَسْتَغْفِرُهُ مِمّا اَحاطَ بِهِ عِلْمُهُ، وَ اَحْصاهُ کِتابُهُ، عِلْمٌ غَیْرُ قاصِر، و کِتابٌ غَیْرُ مُغادِر: «من از خدا مغفرت مى طلبم از آنچه علمش به آن احاطه دارد، و کتابش (نامه اعمال بندگان) آن را احصا کرده، علمى که قصورى در آن نیست، و کتاب و نامه اى که چیزى را فرو گذار نکرده است».(1)
3- در حدیثى از امام باقر(علیه السلام) چنین آمده است: (وَلَیْسَتْ تَشْهَدُ الْجَوارِحُ عَلَى مُؤْمِن، اِنّما تَشْهَدُ عَلَى مَنْ حَقَّتْ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ، فَاَمَّا الْمُؤْمِنُ فَیُؤْتى کِتابُهُ بِیَمینِهِ: «اعضاى مؤمن بر ضد او شهادت نمى دهند، این شهادت مخصوص کسانى است که مستحق عذابند، اما مؤمن نامه اعمالش را به دست راست او مى دهند».(2)
4- در حدیث دیگرى از امام باقر(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود: «خداوند متعال هنگامى که مى خواهد به حساب مؤمن رسیدگى کند نامه عملش را به دست او مى دهد، و او را حسابرس خود مى سازد و مى فرماید: بنده من! آیا فلان کار و فلان کار را انجام داده اى؟ عرض مى کند: پروردگارا! آرى، من انجام داده ام، مى فرماید: من تو را بخشیدم و آن گناهت را (به خاطر حسنات فراوانى که انجام دادى) مبدل به حسنات کردم (در این هنگام او عارى از هرگناه در میان مردم ظاهر مى شود) مردم مى گویند: سبحان الله! آیا این بنده حتى یک گناه نداشته؟ و این همان است که خداوند در قرآن فرموده: (فَاَمّا مَنْ اُوتِىَ کِتابَهُ بِیَمینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِساباً یَسیراً وَ یَنْقَلِبُ اِلى اَهْلِهِ مَسْرُوراً): «اما آنها که نامه اعمالشان به دست راستشان سپرده شده، حساب آسانى خواهد داشت، سپس خوشحال به سوى خانواده خود (در بهشت) مى روند».(3)
5- در سنن «ترمذى» از رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) چنین نقل شده است که فرمود: یُعْرَضُ النّاسُ یَوْمَ الْقِیامَةِ ثَلاثُ عَرْضات: فَامّا عَرْضَتانِ فَجِدالٌ وَ مَعاذیرٌ، وَ اَمَّا الْعَرْضَةُ الثّالِثَةُ فَعِنْدَ ذلِکَ تَطِیْرُ الصُّحُفُ فى الاْیْدى فَآخِذٌ بِیَمینِهِ، وَ آخِذٌ بِیَمینِهِ، وَ آخِذٌ بِشِمالِهِ: «مردم در روز قیامت سه بار (به پیشگاه خداوند یا دادگاه او) عرضه مى شوند: اما در دو عرضه اوّل و دوّم جدال و عذر خواهى هاست (گاه کوشش مى کنند گناهان خود را متوجه دیگرى سازند، و گاه در مقام بیان عذر مى آیند) و اما در عرضه سوّم نامه هاى اعمال پرواز مى کند، و در دست ها قرار مى گیرد، گروهى به دست راست و گروهى به دست چپ».(4)
از این تعبیر ضمناً معناى «تطایر کتب» که در عبارات مختلفى آمده است معلوم مى شود، و آن اینکه نامه هاى اعمال از محل اصلى (نزد عرش خدایا علیین و سجین و... که مرکز جمع آورى آنهاست) حرکت مى کنند، و در دست صاحبانشان قرار مى گیرند، این تعبیر به خوبى نشان مى دهد که نامه اعمال صفحه روح انسانى نیست، بلکه آثارى است که در بیرون وجود او ثبت شده است (دقت کنید).

(1). نهج البلاغه، خطبه 114.
(2). بحارالانوار، جلد 7، صفحه 318، حدیث 14.
(3). بحارالانوار، جلد 7، صفحه 324، حدیث 17.
(4). سنن ترمذى، جلد 4، صحفه 617، حدیث 2425.