نامه اعمال در دست راست یا چپ؟
یازدهمین آیه اشاره به مطلب تازه اى مى کند و آن وضع نامه اعمال در دست انسان ها در قیامت است که بدکاران نامه اعمالشان به دست چپ، و نیکوکاران به دست راستشان سپرده مى شود، و این خود یکى از نشانه هاى روشن براى مشخص ساختن وضع خوبان و بدان در دادگاه محشر است، مى فرماید:
«اما کسى که نامه اعمالش به دست راستش داده شده (با یک دنیا افتخار) فریاد مى زند که اى اهل محشر! نامه اعمال مرا بگیرید و بخوانید! من مى دانستم قیامتى در کار است و به حساب اعمالم مى رسند»! (فَاَما مَنْ اُوتِىَ کِتابَهُ بِیَمیِنِه فَیَقُولُ هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَه - اِنّى ظَنَنْتُ اَنّى مُلاق حِسابِیَه)
و به عکس «کسى که نامه اعمالش به دست چپش داده شده فریاد مى زند: اى کاش هرگز نامه اعمالم به من داده نمى شد! - اى کاش هرگز نمى دانستم حساب من چیست؟ و اى کاش مرگم فرا مى رسید»! (وَ اَمّا مَنْ اُوتِىَ کِتابَهُ بِشمِالِهِ فَیَقُولُ یا لَیْتَنى لَمْ اُوتَ کِتابِیَه - وَلَمْ اَدْرِ ما حِسابِیَه - یا لَیْتَها کانَتِ الْقاضِیَةُ)
آیا دست راست و چپ اشاره به همان عضو مخصوص بدن است؟ یا کنایه از خیر و شر؟ چرا که دست راست را کنایه از خیر مى دانند و چپ را کنایه از انحراف و شر.
این معنا به صورت احتمال در تفسیر فى ظلال القرآن آمده است، ولى نیاز یا ضرورتى به این تأویل نیست، بکله به راستى نیکوکاران نامه عمل را در دست راست دارند و بدکاران در دست چپ و این نشانه اى است براى شناسایى آنها در آن روز.
کلمه هاؤُمْ» به گفته بسیارى از مفسّران و ارباب لغت مرکب از «هاء» که اسم فعل و به معناى خُذْ (بگیر) است و «میم» که ضمیر جمع مذکر مخاطب است، و این واژه مانند فعل امر صرف مى شود گفته مى شود هاءَ، هاءِ، هائُما، هاؤُم هائُنَّ (براى مفرد مذکر مفرد مؤنث تثنیه جمع مذکر و جمع مؤنث) و گاه همزه تبدیل به کاف مى شود، و گفته مى شود هاکَ، هاکِ هاکُما، هاکُمْ، هاکُنَّ.
ضمناً «هاء» در آخر «کِتابِیَه وَ حِسابِیَه» به اصطلاح ها «سَکْت» است و ضمیر نیست و به این ترتیب فقط براى استراحت در کلام است و مفهوم خاصى ندارد.
در حدیثى از عبدالله پسر «حنظله» معروف به «غسیل الملائکه» که از شهداى احد مى باشد آمده است که مى گوید روز قیامت خداوند بنده خویش را نگه مى دارد و سیئاتش را در پشت نامه اعمالش ظاهر مى سازد و به او مى گوید تو این عمل را انجام دادى؟ مى گوید: آرى اى پروردگار! سپس به او مى فرماید: من تو را به خاطر آن رسوا نکردم (لذا دستور دادم پشت نامه اعمال تو بنویسند تا کسى آن را نبیند!) و من آن سیئات را براى تو (به خاطر حسناتت) بخشیدم) اینجاست که مؤمن (با نهایت شادى و سرور) فریاد مى زند (هاؤُمُ اقْرَؤُا کِتابِیَه): (بگیرید و نامه اعمال مرا بخوانید اى اهل محشر)!(1)
* * *
همین معنا (بدون نامه اعمال نیک در دست راست و بدان در دست چپ) در دوازدهمین آیه مورد بحث با مقدارى تفاوت آمده است، مى فرماید: «اما کسى که نامه عملش به دست راستش داده شده به زودى و به آسانى به حسابش رسیدگى مى شود، و خوشحال به سوى خانواده اش باز مى گردد، و اما کسى که نامه عملش را به پشت سرش داده اند به زودى فریادش بلند مى شود که که اى واى بر من که هلاک شدم! و در شعله هاى سوزان آتش دوزخ وارد مى شود»! (فَاَمّا مَنْ اُوتِىَ کِتابَه بِیَمینِهِ فَسَوْفَ یُحاسَبُ حِسَاباً یَسیراً وَ یَنْقَلِبُ اِلى اَهْلِهِ مَسْرُوراً وَ اَمّا مَنْ اُوتِىَ کِتابَهُ وَرَاءَ ظَهْرِهِ فَسَوفَ یَدْعُو ثُبُوراً وَ یَصْلَى سَعیراً)
در آیات قبل سخن از بودن نامه اعمال بدکاران به دست چپ آنها بود، و در این آیات از پشت سر است، این به خاطر آن است که مجرمان هنگامى که نامه اعمالشان را به دست چپشان مى دهند از شدت شرمسارى دست خود را پشت سر مى گیرند تا مردم این سند جرم و رسوائى را کمتر ببینند! و یا به خاطر آن است که دست چپ آنها به پشت سرشان بسته شده و همان گونه که آنها «کتاب خدا» را در دنیا پشت سر انداختند، در آنجا نامه اعمالشان پشت سرشان قرار مى گیرد! و یا به خاطر آن است که صورت آنها به پشت سر باز مى گردد و آنها براى دیدن نامه اعمالشان آن را به دست چپ در طرف پشت سر مى گیرند.
هریک از این معانى سه گانه باشد با آیات قبل که مى گوید نامه اعمال بد کاران در دست چپ آنها است منافاتى ندارد.
در اینکه منظور از اهل (خانواده) در اینجا چه کسانى هستند؟ بعضى گفته اند: زنان و فرزندان و بستگان نزدیک اهل ایمان و اهل نجات است که پیش از آنها وارد بهشت شده اند، و بعضى دیگر آن را اشاره به همسران بهشتى مى دانند، بعضى دیگر نیز آن را به معناى سایر مؤمنان پیشگام در بهشت دانسته اند، زیرا مؤمنان همگى اهل یکدیگرند و در حقیقت جزء یک خانواده اند.
ولى تفسیر اوّل مناسب تر است بخصوص اینکه همین تعبیر (اهل) در آیه 13 همین سوره به معناى خانواده و زن و فرزندان و بستگان نزدیک آمده است، و اتّحاد سیاق ایجاب مى کند که هر دو به یک معنا باشد.
* * *
در سیزدهمین آیه همین تقسیم دو گانه (تقسیم مردم به صاحبان نامه عمل در دست راست و دست چپ) به صورت دیگرى آمده است، مى فرماید: «اصحاب میمنه چه اصحاب میمنه اى» (و چه سرنوشت پرافتخار و مسرّت بخشى؟) (فَاصحْابُ الْمَیْمَنَةِ ما اَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ) سپس مى افزاید: «و اصحاب مشئمه چه اصحاب مشئمه اى»؟ (با چه سرنوشت شوم و دردناکى)(وَ اَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ ما اَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ)
«میمنه» از مادّه «یمن» به معناى سعادت و خوشبختى است، بعضى نیز آن را از ماده «یمین» به معناى دست راست تفسیر کرده اند، و مى گویند اینها همان کسانى هستند که نامه اعمالشان به دست راستشان داده مى شود (درست است که ماده «یمن» و «یمین» از یک ریشه است، ولى یکى به معناى برکت و سعادت و دیگرى به معنى دست راست است که آن را مظهر برکت مى دانستند).
راغب در مفردات معتقد است که ریشه اصلى همان مفهوم دست راست را دارد و از آنجا که خیر و برکت را با کارهایى که به وسیله دست راست انجام مى گرفت مى دانستند این واژه به معناى خیر و برکت نیز آمده است.
نقطه مقابل آن «مشئمه» از ماده شوم است، و به گفته مقاییس اللّغه معناى اصلى آن همان دست چپ است، ولى از آنجا که دست چپ و کارهایى که با آن انجام مى شود را اشاره اى به تیره بختى و نامیمونى مى دانستند کلمه شوم در این معنا به کار رفته است و به این ترتیب «اصحاب المیمنه» و «اصحاب المشئمه» در اصل به همان معناى صاحبان دست راست و دست چپ است، که نامه اعمالشان به دست راست یا چپ آنها داده مى شود، و تفسیر آن به گروه «خوشبخت و سعادتمند» و گروه «بدبخت و تیره روز» معناى دوّم محسوب مى شود.
فخررازى در تفسیر خود «اصحاب المیمنه» را به اصحاب جنّت و بهشت تفسیر کرده مى گوید: این یا به خاطر آن است که نامه اعمالشان به دست راستشان است یا از جهت این است که از دست راست آنها در عرصه محشر نورى ساطع مى شود همان گونه که قرآن مى گوید: (یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ اَیْدیِهمْ و بِاَیْمانِهِمْ)(حدید - 12) و یا به خاطر آن است که دست راست دلیل بر خیر و نیکى است و عرب مرغانى را که از طرف راست آنها حرکت مى کردند به فال نیک، و آنهایى را که از طرف چپ پرواز مى کردند به فال بد مى گرفتند.(2)
جمله (ما اَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ وَ ما اَصْحابُ الْمَشْئَمَةِ) که به صورت «استفهامیه» آمده اشاره به مقام بسیار بلند گروه اوّل و مقام بسیار پایین گروه دوّم است، گویى علو مقام و کثر برکات گروه اوّل به قدرى است که از دسترس فکر انسان بیرون است و این تعبیر کنایه لطیفى از همین معنا مى باشد، به عکس تعبیر دوّم که کنایه از شدت انحطاط مى باشد.
البته در این آیات سخنى از نامه عمل به میان نیامده ولى با توجه به سایر آیات قرآن که این دو واژه را در مورد نامه هاى اعمال به کار برده تفسیر فوق مناسب به نظر مى رسد.
* * *
در چهارمین آیه که ادامه آیات فوق در همین سوره واقعه است مى فرماید: «و اصحاب یمین (صاحبان دست راست) چه اصحاب یمینى؟ آنها در سایه هاى (فرح بخش) درختان سدر بى خار قرار دارند» (وَ اَصْحابُ الْیَمیْنِ ما اَصْحابُ الْیَمینِ - فى سِدْر مَخْضُود)
سپس در چند آیه بعد مى افزاید: «و اصحاب شمال (صاحبان دست چپ) چه اصحاب شمالى؟ - آنها در میان بادهاى کشنده و آب هاى سوزان هستند» (وَ اَصْحابُ الشِّمالِ ما اَصْحابُ الشِّمالِ فى سَمُوم وَ حَمیم)
در تفسیر این آیات، بسیارى از مفسّران همان معانى ذکر شده در تفسیر آیات قبل را برگزیده اند، گاه گفته اند منظور کسانى هستند که نامه اعمالشان به دست راست یا به دست چپ آنها داده مى شود، و گاه آنها را صاحبان یمن و برکت و خوشبختى یا صاحبان تیره روزى و بدبختى، و گاه به معناى کسانى که از سمت راست به سوى بهشت یا از سمت چپ به سوى جهنم مى روند و یا نور آنها در سمت راستشان به حرکت در مى آید دانسته اند.(3)
* * *

(1). تفسیر دُرّالمنثور، جلد 6، صحفه 261 و تفسیر فى ظلال القرآن، جلد 8، صفحه 256 (گرچه این حدیث از خود عبدالله بن حنطله نقل شده ولى قاعدتاً آن را بالواسطه از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) شنیده است).
(2). تفسیر کبیر فخررازى، جلد 29، صفحه 142.
(3). تفسیر تبیان (جلد 9، صفحه 493) و تفسیر مجمع البیان و تفسیر فخر رازى و تفسیر فى ظلال القرآن (ذیل آیات مورد بحث).