در نهمین آیه سخنى از نامه اعمال ظاهراً نیست، ولى این حقیقت با تعبیر دیگرى مطرح شده است، مى فرماید: «به خاطر بیاورید هنگامى که دو فرشته راست و چپ که ملازم انسان هستند اعمال او را دریافت مى دارند» (اِذ یَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّیانِ عَنِ الْیَمینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعیدٌ)
روشن است که دریافت و تلقّى آنها اشاره به ثبت کردن در نامه اعمال است.
سپس براى تأکید بیشتر مى فرماید: «هیچ سخنى را انسان تلفّظ نمى کند مگر این که نزد آن مراقبى ماده براى انجام مأموریت است».
(ما یَلْفِظُ مِنْ قَوْل اِلاّ لَدَیْهِ رَقِیبٌ عَتیدٌ)
«یَتَلَقَّى» از ماده «لقاء» به معناى دیدار است، ولى در این جا تلقّى اعمال کنایه از دریافت و ثبت و ضبط آنهاست، و «متلقیان» به معناى دو فرشته اى است که مأمور دریافت و ثبت اعمال انسان ها هستند.
«قعید» از ماده «قعود» به معناى نشستن است، و در این جا به معناى ملازم و مراقب مى باشد، همان طور که در تعبیرات روز مرّه نیز مى گوییم فلان کس جلیس و همنشین فلان شخص است یعنى ملازم و مراقب اوست.(1)
«یَلْفِظُ» از ماده لَفْظ» در اصل به معناى پرتاب کردن چیزى است، همان گونه که گفته مى شود «لَفَظَ الرُّحى الدَّقیقَ» (آسیاب آرد را به بیرون پرتاب کرد).
این واژه در مورد چیزى که انسان از دهان به بیرون مى اندازد اطلاق مى شود، و این کنایه زیبایى است در مورد سخنانى که از دهان بیرون مى آیند، گویى اشیایى هستند که به خارج پرتاب مى شوند.
«رقیبْ» به گفته راغب در مفردات از ماده «رقبه» به معناى «گردن» است و به شخصى که محافظت و مراقبت از چیزى مى کند «رقیب» گفته مى شود یا به خاطر این که به اطراف گردن مى کشد، تا از آنچه گرد او مى گذرد با خبر گردد، و یا این که «رقبه» و گردن چیزى را که تحت محافظت اوست حفظ مى کند.
«عَتیدْ» از ماده «عَتاد» (بر وزن جهاد) به معناى مهیا ساختن و ذخیره کردن چیزى قبل از حاجت است، لذا به کسى که مهیاى انجام کارى است «عتید» گفته مى شود. ولى در «مقاییس اللغة» معناى اصلى آن را «زور» و «نزدیکى» شمرده است که نسبت به معناى سابق لازم و ملزوم محسوب مى شود.
به هر حال آیا این دو وصف هر کدام مربوط به یکى از آن دو فرشته است که یکى مراقب است و دیگرى آماده ثبت و ضبط و نوشتن، یا وصف هر دو است به این معنا که هر دو مراقب اعمال آدمى هستند، و هر دو همواره آماده نوشتن.
بعضى از مفسّران معتقدند «رقیب» نام فرشته راست (که مأمور نوشتن اعمال نیک است) و «عتید» نام فرشته چپ است (که مأمور نوشتن اعمال شر مى باشد).
ولى از تعبیرات بعضى از مفسّران بر مى آید که هر دو وصف را براى هر دو فرشته شمرده اند، یعنى هر کدام از آنها مراقب است و در عین حال آماده نوشتن.
درباره این دو فرشته روایات متعددى نقل شده که بسیار پر معناست، از جمله در حدیثى از پیغمبر اکرم(صلى الله علیه وآله وسلم) مى خوانیم «هنگامى که انسان عمل نیکى انجام مى دهد فرشته راست پاداشى ده مقابل مى نویسد، و هنگامى که عمل شرى انجام مى دهد و فرشته چپ مى خواهد آن را ثبت کند فرشته راست مى گوید: هفت ساعت به او مهلت ده، و اگر در این مدت توبه و استغفارى داشته باشد چیزى بر او نمى نویسد اما اگر توبه نکند فقط یک گناه براى او مى نویسد».(2)
پیام هاى تربیتى این گونه روایات بسیار قوى و روشن است ضمناً این روایت و پاره اى از روایات دیگر نشان مى دهد که کار این دو فرشته از هم جداست، شرح بیشتر در این زمینه به خواست خدا در بخش توضیحات خواهید خواند.
* * *

(1). با توجه به این که «متلقیان» تثنیه است باید «قعید» نیز به صورت تثنیه (قعیدان) باشد، ولى آیه در حقیقت محذوفى دارد و در تقدیر چنین است: عن الیمین قعید و عن الشمال قعید که اوّلى به قرینه دوّمى حذف شده است.
(2). مجمع البیان، جلد 9، صفحه 144، همین مضمون در روح المعانى، جلد 26، صفحه 164 و تفسیر مراغى جلد 26، صفحه 161 آمده است.