پرونده اعمال انسان ه
در نخستین آیه سخن از حیات بعد از مرگ و همچنین نامه اعمال است، نامه اى که با دست قدرت پروردگار نوشته مى شود، و همه اعمال انسان ها یکجا در آن ثبت مى گردد، و از آن به «امام مبین» تعبیر شده است، مى فرماید:
«ماییم که مردگان را زنده مى کنیم و آنچه را از پیش فرستاده اند و تمامى آثارشان را مى نویسیم و همه چیز را در کتاب مبین احصاى کرده ایم» (اِنّا نَحْنُ نُحْیِى الْمَوْتى وَ نَکْتُبُ ما قَدَّمُوا وَ آثارَهُمْ وَ کُلُّ شَیىء اَحْصَیناهُ فى اِمام مُبین)
در این که منظور از «آثار» چیست؟ بعضى گفته اند: (ما قَدَّمُوا) اشاره به اعمالى است که انسان انجام مى دهد، و (آثارهُمْ) اشاره به سنّت هایى است که از او به یادگار مى ماند، یا آثار خیر و صدقات جاریه مانند بناها و اوقاف و کتاب هاى علمى تربیتى.
بعضى نیز گفته اند: منظور از «ما قدمّوا» نیات است که قبل از عمل حاصل مى شود، و «آثار» اشاره به اعمال است که بعد از آن صورت مى پذیرد.
بعضى گفته اند: «ما قدّموا» اشاره به اعمال خوب و بد، و «آثار» اشاره به قدم هایى است که انسان براى انجام این اعمال بر مى دارد (قدم را از این نظر «اثر» گفته اند که روى زمین از خود اثر مى گذارد، مخصوصاً در زمین هاى خاکى).
در حدیثى در شأن نزول این آیه مى خوانیم: «گروهى از انصار (طایفه بنى سلمه) خانه هایشان از مسجد پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) دور بود و شکایت خدمت پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) کردند که حضور در جماعت براى آنها سخت و سنگین است، آیه نازل شد و به آنها نوید داد هر گامى را که بر مى دارند ثبت مى شود».(1)
و منظور از «امام مبین» به گفته بسیارى از مفسّران، «لوح محفوظ» است که همه حقایق در آن ثبت است، بنابراین از تعبیر فوق استفاده مى شود غیر از نامه عملى که هرکسى مخصوص به خود دارد، یک «نامه عمل کلّى» وجود دارد که به منزله «دفتر کلّى» نسبت به «دفتر اعمال» همه انسان هاست، و شرح این سخن در بحث «تعدد نامه هاى اعمال» به خواست خدا خواهد آمد.(2)
تعبیر به «مبین» اشاره به روشنگرى لوح محفوظ و نامه اعمال نسبت به همه کارهاست، چرا که چیزى از اعمال نیک و بد را فروگزار نمى کند.
در روایات متعددى آمده است که منظور از «امام مبین» امام معصوم(علیه السلام) است که بیانگر همه حقایق به فرمان خدا و به تعلیم پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) مى باشد.
از جمله در حدیثى در تفسیر على بن ابراهیم(علیه السلام) از امیرمؤمنان(علیه السلام) مى خوانیم که فرمود:
«اَنَا وَاللهِ الاْمامُ الْمُبینُ! اُبَیِّنُ الْحَقَّ مِنَ الْباطِلَ وَ وُرِّثْتُهُ مِنْ رَسُولِ اللهِ(صلى الله علیه وآله وسلم); به خدا سوگند، منم، امام مبین که حق را از باطل آشکار مى سازم، و آن را به ارث از رسول الله گرفته ام»!.(3)
جمع میان این تفسیرها چنین است که امام مبین، مفهوم وسیعى دارد همان گونه که ظاهر آن اشاره به نامه اعمال است که همه کارهاى انسان ها را تبیین مى کند، باطن آن مى تواند اشاره به امام معصوم(علیه السلام)باشد که با علم سرشار خود که از پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم) به ارث برده حق را از باطل تبیین کند.
* * *
دوّمین آیه همین معنا را با صراحت بیشترى تعقیب کرده، مى فرماید: «روز قیامت، کتاب (اعمال انسان ها در دادگاه عدل الهى) گذارده مى شود، و گنهکاران را مى بینى که از آنچه در آن است، سخت در وحشتند، و مى گویند: اى واى بر ما این چه کتابى است که هیچ عمل کوچک و بزرگى نیست مگر آنکه آن را احصاء کرده است»؟! (و وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمینَ مُشْفِقینَ مِمّا فیهِ وَ یَقُولُونَ یا وَیْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغیرَةً وَ لا کَبیرَةً اِلاّ احْصاها)
در این که آیا این کتاب نامه اعمال عمومى انسان هاست که در آیه قبل به آن اشاره شده بود، یا نامه اعمال عمومى هر امّت، و یا نامه اعمال خصوصى هر انسان؟ (زیرا همان گونه که در بحث هاى آینده به خواست خدا خواهد آمد وجود این سه قسم نامه اعمال از آیات قرآن به خوبى استفاده مى شود) هر سه احتمال در تفسیر آیه ممکن است، هرچند ذکر کلمه «کتاب» به صورت مفرد مى تواند اشاره به همان نامه عمومى تمام انسان ها باشد.
ضمناً از این آیه به خوبى استفاده مى شود، چنان جزئیات اعمال انسان ها و کارهاى نیک و بد، اعم از بزرگ و کوچک در این نامه عمل منعکس است که حتّى صاحبان آن از دیدنش به وحشت مى افتند، و سبب وحشت آنها از یکسو حضور در دادگاه عدل الهى به خاطر این اعمال است، و از سوى دیگر به خاطر این که بسیارى از این اعمال را فراموش کرده بودند، و یا اصولا اهمیتى براى آن قائل نبودند، ولى اکنون همه را در مقابل خود مى بینند، و از سوى سوّم رسوائى بزرگ نزد خلایق!
توجه داشته باشید (لا یُغادِرُ) از ماده «غَدْر» به معناى ترک کردن است.
بنابراین مفهوم جمله این است که چیزى را فروگذر نمى کند، و این که پیمان شکنى را «غدر» مى گویند به خاطر ترک وفاى به آن است. * * *
در سوّمین آیه سخن از نوشتن و کتابت رسولان پروردگار است، مى فرماید:
«آنها گمان مى کنند ما اسرار نهایى و سخنان در گوشى آنها را نمى شنویم، آرى مى شنویم، و رسولان ما نزد آنان حاضرند، و همه را مى نویسند» (اَمْ یَحْسَبُونَ اَنّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلَى وَ رُسُلُنا لَدَیْهِم یَکْتُبُونَ)
روشن است که تضادى میان این آیه و آیه نخست که مى گفت: ما اعمال آنها را مى نویسیم، وجود ندارد، زیرا کار رسولان و فرشتگان خدا در حقیقت کار خداست، چون به فرمان او انجام مى گیرد.
این احتمال نیز وجود دارد که نامه اعمال عمومى انسان ها «امام مبین» با قدرت خدا مستقیماً نوشته مى شود، و نامه خصوصى هر فرد که در این آیه مطرح است به دست فرشتگان خدا.
تعبیر به «رسل» جمع «رسول» که منظور از آن در این جا فرشتگان خداست، مفهومش این نیست که نزد هریک از انسان ها چندین فرشته مأمور ثبت اعمال است، بلکه ممکن است نزد هر کدام یک یا دو فرشته حاضر باشد که نسبت به مجموع انسان ها صورت جمع به خود مى گیرد.
«زمخشرى» در «کشّاف» مى گوید: منظور از «سرّ» در آیه فوق حدیث نفس است که انسان در باطن با خود دارد، و یا با دیگرى در یک مکان خالى سخن مى گوید، اما نجوى سخنى است که میان جمع به صورت در گوشى بگوید.(4)
* * *

(1). مجمع البیان، جلد 8، صفه 418 و تفسیر فخررازى، جلد 26، صفحه 49، و تفسیر قرطبى، جلد 8 صفحه 56، 54.
(2). درباره لوح محفوظ در جلد 26 تفسیر نمونه ذیل آیه 22 سوره بروج صفحه 353 بحث شده است.
(3). تفسیر على بن ابراهیم، جلد 2، صفحه 212.
(4). «تفسیر کشّاف»، جلد 4، صفحه 265.