نشانه هاى شروع قیامت
در آغاز رستاخیز نیز حوادث عظیمى رخ مى دهد، و همان گونه که پایان دنیا همراه با حوادث عظیم بود آغاز رستاخیز نیز با حوادث عظیم توأم است.
این معنا در آیات مختلفى از قرآن مجید به چشم مى خورد.
1- در یکجا مى فرماید: (یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ وَ بَرَزُوا للهِ الْواحِدِ الْقَهّارِ): «وعده الهى در آن روز تحقق مى یابد که این زمین به زمین دیگر و آسمان ها (به آسمان هاى دیگر) مبدّل مى شود، و انسان ها در پیشگاه خداوند واحد قهّار ظاهر مى گردند» (ابراهیم - 48).
این دگرگونى اشاره به مرحله سوّم است، زیرا در پایان آیه مى گوید: «در آن روز هرکس و هرچه، دارد در برابر خداوند واحد قهار ظاهر مى گردد».
این نکته قابل توجه است که منظور از تبدیل زمین به زمین دیگر در این جا عوض شدن ذات آن نیست آن گونه که شاید بعضى تصور کرده اند، بلکه منظور تبدیل صفات آن است، مانند از میان رفتن کوه ها و صاف و مسطح شدن و توسعه فراوان یافتن، بى آنکه اصل ذات عوض شود.
دلیل این سخن، آیات متعددى است که مى گوید: در قیامت انسان ها از قبرهایشان بر مى خیزند، مخصوصاً آیه 55 طه که مى گوید: «ما شما را از این زمین آفریدیم، و به آن باز مى گردانیم، و بار دیگر از آن خارج مى سازیم» (مِنها خَلَقْناکُم وَ فیها نُعیدکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً اُخرى)
به هر حال مفسّران براى این آیه تفسیرهاى متعددى ذکر کرده اند که غالباً دلیلى جز بعضى از روایات مرسل، یا اقوال بعضى از مفسّران پیشین ندارد:
گاه گفته اند زمین مبدل به نقره، و آسمان مبدل به طلا مى شود!
و گاه گفته اند زمین مبدل به آتش، و آسمان ها مبدل به باغ هاى بهشت مى گردد، و یا هر قطعه زمینى به تناسب مؤمنان و کفارى که بر آن هستند مبدل به نقره یا آتش مى شود.
ولى آنچه از این آیه اجمالا استفاده مى شود یک دگرگونى عظیم است هر چند جزئیات آن بر ما روشن نیست.
* * *
2- در جاى دیگر مى فرماید: (اِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزالَها وَ اَخْرِجَتِ الْأَرْضُ اَثْقالَها): «هنگامى که زمین شدیداً به لرزه درآید و بارهاى سنگین خود را خارج سازد» (زلزال - 1 و 2).
در این که منظور از این زلزله، زلزه اى است که سرتاسر سطح زمین را به هنگام پایان جهان فرا مى گیرد و سبب ویرانى عالم مى گردد یا زلزله اى است که به هنگام رستاخیز روى مى دهد؟ در میان مفسّران گفتگو است (فخر رازى در تفسیرش هر دو قول را نقل کرده است).(1)
ولى با توجه به آیه دوّم این سوره که مى گوید: زمین اثقال درونش را بیرون مى ریزد معناى دوّم مناسب تر است، زیرا «اثقال» جمع «ثَقَل» به معناى دفینه ها، و به احتمال قوى در این جا به معناى انسان ها است که در آن هنگام از قبرها بیرون مى ریزند، همان گونه که در (آیه 4 سوره انشقاق) نیز مى فرماید: (وَاَلْقَتْ ما فیها وَ تَخَلَّتْ): «زمین آنچه را در درون دارد بیرون مى افکند و خالى مى شود».
به این ترتیب زلزله دوّم زلزله اى است که قبل از احیاى مردگان و شروع قیامت صورت مى گیرد، زلزله اى است فرا گیر بر خلاف سایر زلزله ها که همیشه منطقه کوچکى از زمین را شامل مى شود، تعبیر به (اِذا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ) به طور مطلق، و همچنین تعبیر به (زِلْزالَها)نیز مؤیّد همین معناست.
شبیه این تعبیر بلکه به صورت روشن تر در آیه 44 سوره ق آمده است، آن جا که مى فرماید: (یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسیرٌ)(2)سرعت (از قبرها) خارج مى شوند، این جمع کردن براى ما آسان است».
روشن است شکافته شدن سرتاسر زمین و خارج شدن سریع انسان ها از قبرها حتماً آمیخته با زلزله هاى فراگیر مى باشد که سراسر جهان را در بر مى گیرد.
به هر حال این زلزله در آستانه احیاى مردگان است نه در پایان جهان، به خصوص این که در پایان آیه بجاى احیاى مردگان عنوان «حشر» (جمع کردن افراد انسان ها پس از زنده شدن، یا جمع کردن اجزاى بدن ها، و یا جمع کردن ارواح و جسدها) ذکر شده است.
این زلزه برخلاف سایر زلزله ها، زلزله اى است سازنده نه ویرانگر و میرانده، زلزله اى است که به انسان ها اجازه مى دهد به سرعت از قبرها خارج گردند و حیات نوین از سر گیرند.
نظیر همین معنا در سوره نازعات نیز آمده است، مى فرماید: (یَوْمَ تَرْجُفُ الرّاجِفَةُ - تَتْبَعُها الرّادِفَةُ)«روزى که زلزله ها همه چیز را به لرزه در مى آورد، و به دنبال یک زلزله، زلزله دیگرى رخ مى دهد»! (نازعات 6 و 7).
و بسیارى از مفسّران آیه اوّل را اشاره به نفخه اوّل صور (صیحه عظیمى که جهان با آن پایان مى گیرد) و آیه دوّم را اشاره به نفخه دوم (صیحه دیگرى که رستاخیز با آن شروع مى شود) دانسته اند، در حالى که این معنا برخلاف ظاهر آیه است، زیرا «راجفه» از ماده «رجف» به گفته مقاییس اللغة در اصل به معناى اضطراب یا به گفته راغب به معناى اضطراب شدید است، و لذا به دریاى مواج «بَحرٌ رَجّاف» مى گویند، و «اراجیف» اخبارى است که افکار عمومى جامعه را متزلزل و مضطرب مى سازد.
درست است که صیحه هاى عظیم معمولا توأم با لرزه هاست، ولى در این جا نیازى نیست که ما معناى حقیقى را که همان زلزله نخستین و زلزله دوّم باشد رها کرده، به سراغ معناى مجازى یا لازم معنا برویم.
* * *
3- دگرگونى سطح زمین یکى دیگر از نشانه هاى شروع رستاخیز است به گونه اى که زمین به صورت کاملا مسطح در مى آید، و انسان ها همگى به طور آشکار بر صفحه آن ظاهر مى شوند، چنانکه قرآن مى گوید: (یَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبالُ وَ تَرَىَ الْأَرْضَ بارِزَةً وَحَشَرَنْاهُمْ فَلَمْ نُغادِرْ مِنْهُمْ اَحَداً): «به خاطر بیاور روزى را که کوه ها را به حرکت در مى آوریم، و زمین را آشکار و مسطح مى بینى، و همه انسان ها را محشور مى کنیم، واحدى را فرو گذار نخواهیم کرد» (کهف 47).
حرکت کوه ها مقدمه اى است براى ویران شدن آنها، و به دنبال این ویرانى همان گونه که از آیه فوق و بعضى دیگر آیات قرآن استفاده مى شود، زمین کاملا مسطح و هموار مى گردد، به طورى که همه انسان ها بر صفحه آن ظاهر و آشکارند.
به این آیات نیز توجه کنید: (ویَسْئَلُونَکَ عَنِ الْجِبالِ فُقُلْ یَنْسِفُها رَبّى نَسْفاً - فَیَذَرُها قاعاً صَفْصَفاً - لا تَرَى فیها عِوَجاً وَ لا اَمْتاً - یَوْمَئِذ یَتَّبِعُونَ الدّاعِىَ لا عَوَجَ لَهُ...): «و از تو درباره کوه ها سؤال مى کنند، بگو پروردگارم آنها را (متلاشى مى کند و) بر باد مى دهد - سپس زمین را صاف و هموار و مسطّح و بى آب و گیاه رها مى سازد - به گونه اى که در آن هیچ پستى و بلندى نمى بینى - در آن روز همگى از دعوت کننده الهى که هیچ انحرافى در آن نیست پیروى مى کنند.... (طه - 105 تا 108).
به نظر مى رسد که در این آیات قسمتى از حوادث پایان جهان و سپس بخشى از حوادث آغاز قیامت بیان شده است.
* * *
این بود خلاصه بحث هاى مربوط به اشراط السّاعه و نشانه هاى قیامت که در سه بخش با استفاده از آیات قرآن مجید مطرح گردید، و گوشه اى از دگرگونى هاى عظیم پایان جهان و آغاز قیامت را روشن ساخت.

(1). تفسیر کبیر، جلد 32، صفحه 58.
(2). «تَشقق» در اصل «تتشقق» بوده که یکى از دو «تاء» آن حذف شده است.